Tăng cường minh bạch trong giám sát khai thác tài nguyên

Việc khai thác khoáng sản phát triển nóng, quy mô lớn nhưng giá trị đóng góp vào ngân sách rất thấp, quản lý lỏng lẻo, ưu đãi quá mức cần thiết cho doanh nghiệp là những nguyên nhân dẫn đến tình trạng “chảy máu” tài nguyên những năm gần đây.

Hiện nay, Việt Nam có khoảng trên 170 doanh nghiệp nhà nước hoạt động trong lĩnh vực khoáng sản. Tuy nhiên, các hoạt động khoáng sản chủ yếu tập trung vào nhóm 05 tập đoàn và tổng công ty lớn.

Tính đến hết năm tài chính 2014, theo báo cáo của Chính phủ, tổng số nợ phải trả của các tập đoàn, tổng công ty đã lên tới 1.567 nghìn tỉ đồng, tăng 8% so với năm 2013. Đặc biệt, vay nước ngoài được Chính phủ bảo lãnh cho DNNN là 124 nghìn tỉ đồng, tăng khoảng 2.000 tỉ. Nợ DNNN chiếm một tỷ trọng rất lớn trong tổng số vốn của toàn bộ hệ thống các tổ chức tín dụng. Mặc dù nhà nước đã dành nhiều nỗ lực để tái cơ cấu các DNNN, quá trình này vẫn diễn ra hết sức chậm chạp.

Chuyên gia kinh tế Lê Đăng Doanh cho biết, hiện nay, các Tập đoàn như Dầu khí, Than Khoáng sản, Hóa Chất (apatit) đang độc quyền khai thác và có vị thế thống lĩnh thị trường khai thác khoáng sản, vật liệu xây dựng... Các doanh nghiệp nhà nước sử dụng bình quân 85% nguồn vốn ODA, 65% tín dụng, được ưu đãi trong phân bổ nguồn lực, nhất là khai thác tài nguyên khoáng sản. Mặt khác, tình trạng “chảy máu tài nguyên” đang diễn ra do Việt Nam xuất khoáng sản thô kéo dài, đặc biệt là xuất lậu sang Trung Quốc. Tính công khai, minh bạch thấp, trách nhiệm giải trình chưa được thực hiện dẫn đến tham nhũng, lãng phí trong lĩnh vực này rất lớn.

Bà Trần Thanh Thủy – Điều phối viên Liên minh Khoáng sản - Trung tâm Con người và Thiên nhiên đưa ra dẫn chứng về một số dự án hiệu quả thấp tịa Việt Nam. Dự án Nhiệt điện Vĩnh Tân 2 do EVN làm chủ đầu tư và do tập đoàn Điện khí Thượng Hải - Trung Quốc (SEC) làm tổng thầu công trình với tổng giá trị hợp đồng là 1.384 tỷ USD. Dự án được Ngân hàng Phát triển Việt Nam cho vay vốn 7.500 tỷ đồng. Tuy nhiên, dự án này gặp nhiều vấn đề liên quan đến khói bụi, xỉ than và sự phản ứng gay gắt từ cộng đồng địa phương.Do vấn đề môi trường, dự án phải tạm dừng hoạt động nhiều lần. Chi phí cho mỗi lần khởi động lại hệ thống lên đến hàng tỷ đồng.

Dự án khai thác sắt mỏ Thạch Khê được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt từ năm 2008 với 9 cổ đông cam kết góp vốn. Năm 2011, 4 cổ đông (gồm BIDV) thoái vốn khỏi dự án do nằm ở khu vực có địa hình và địa chất phức tạp, dự án được đánh giá là khó có hiệu quả. Sau 8 năm triển khai, dự án vẫn chỉ ở giai đoạn bóc một phần đất phủ.

Bà Trần Thanh Thủy nhấn mạnh Việt Nam khai thác khoáng sản với số lượng rất lớn nhưng thuế tài nguyên đóng góp không đáng kể trong ngân sách, nó chỉ chiếm từ 0,9 - 1,1% thu ngân sách.

Bàn về tính minh bạch trong khai thác khoáng sản, GS.TSKH Đặng Hùng Võ, nguyên Thứ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường cho rằng việc việc khai thác bị chi phối bởi nhiều quan hệ, lợi ích cá nhân, tổ chức, dường như bỏ quên lợi ích của người dân địa phương, chưa khắc phục tốt hệ quả môi trường trong và sau khai khoáng gây ra. Đặc biệt, dù có chiến lược, quy hoạch, kế hoạch và quy định về khai thác khoáng sản rõ ràng, nhưng thực hiện tại địa phương thường khác với những quy định hiện hành.

“Hiện các cơ quan Nhà nước đang đứng ở thế bị động trong quản lý khai khoáng. Và thực tế chưa có dữ liệu thực chính xác về sản lượng khai khoáng vì số liệu công bố mới chỉ dựa vào báo cáo của doanh nghiệp”, ông Võ nhấn mạnh.

Đại diện Liên minh khoáng sản cho biết, muốn siết chặt quản lý cần lưu ý đến cách thức trốn thuế và lợi dụng chính sách ưu đãi về thuế; chuyển giá… Chẳng hạn doanh nghiệp có thể thành lập công ty con, công ty giả để mua, cung cấp hóa đơn với giá thấp hơn thực tế nhằm thu lợi.

Một số giải pháp khác được các chuyên gia đưa ra, đó là giảm thiểu sự can thiệp của nhà nước trong các hoạt động kính tế nói chung và hoạt động ngân hàng nói riêng. Bản đồ hóa tất cả quy hoạch khác nhau để dễ dàng xác định các điểm chồng lấn. Nghiên cứu khoanh vùng các khu vực nhạy cảm về sinh thái hoặc xã hội. Xây dựng những chỉ số để đo lường và định lượng tăng trưởng tín dụng xanh, có thể cấp chứng chỉ xanh có những doanh nghiệp đạt yêu cầu. Ngân hàng có thể giảm thiểu rủi ro bằng cách công khai thông tin về dự án xin vay vốn để thăm dò ý kiến của các bên liên quan. Bên cạnh đó, ngân hàng cũng có thể tham vấn các chuyên gia độc lập về tác động của dự án. Quang trọng nhất, cần tăng cường thực thi chính sách pháp luật bảo vệ môi trường bằng cách công khai thông tin và trao quyền giám sát cho người dân.

Hương Ly