Cân đối giữa an ninh lương thực và thặng dư xuất khẩu

Ngày 24/3, Tổng cục Hải quan có công văn hỏa tốc yêu cầu Cục hải quan các tỉnh, thành phố tạm dừng đăng ký, tiếp nhận và thông quan các lô hàng gạo các loại xuất khẩu dưới mọi hình thức kể từ 0 giờ ngày 24/3. Trước đó, Bộ Công Thương đã đề xuất Thủ tướng cho tạm dừng xuất khẩu gạo. Tuy nhiên, ngay sau công văn của Tổng cục Hải quan được ban hành, Bộ Công Thương lại có văn bản hỏa tốc trình Thủ tướng Chính phủ xin được tiếp tục xuất khẩu.

Những lúng túng trong điều tiết xuất khẩu như trên đặt ra câu hỏi: Việt Nam nên đẩy mạnh xuất khẩu gạo để tận dụng cơ hội do nhu cầu thế giới tăng cao hay “để dành” gạo đề phòng thiếu hụt lương thực trong thời gian tới?

Cầu và giá tăng cao

Dịch bệnh Covid-19 đã khiến nhu cầu đối với mặt hàng gạo tăng rất nhanh. Chỉ trong một thời gian ngắn, Trung Quốc thu mua liên tục gạo tại Việt Nam, khiến kim ngạch xuất khẩu sang thị trường này trong 3 tháng đầu năm 2020 tăng đột biến. Bên cạnh đó, tình trạng hạn nặng tại đồng bằng Sông Cửu Long cũng gây áp lực không nhỏ đến hoạt động xuất khẩu gạo cũng như vấn đề an ninh lương thực trong nước.

Cụ thể, 2 tháng đầu năm, cả nước xuất khẩu 66.222 tấn, tổng kim ngạch hơn 37 triệu USD sang thị trường Trung Quốc, trong khi cùng kỳ năm ngoái chỉ là 9.534 tấn, trị giá hơn 4,5 triêu USD. Như vậy, so với cùng kỳ năm trước, sản lượng gạo xuất khẩu sang Trung Quốc gấp gần 7 lần. Sản lượng xuất khẩu gạo sang Malaysia trong 2 tháng đầu năm tăng 149%. Philippines vẫn duy trì là thị trường xuất khẩu gạo lớn nhất của Việt Nam với sản lượng tăng 15,8%, trị giá tăng hơn 26%.

Theo Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, tính đến ngày 15/3/2020, sản lượng gạo xuất khẩu đạt 1,298 triệu tấn, tăng 26,5% và giá trị đạt 602 triệu USD, tăng 34,6% so với cùng kỳ năm 2019.

Số liệu của Tổng cục Hải quan cho thấy, mức giá bình quân xuất khẩu năm nay gần 560 USD/tấn, trong khi cùng kỳ năm ngoái là 472 USD/tấn, tăng từ 20 - 25% tùy theo chủng loại.

Chưa có khả năng thiếu lương thực

Theo Báo cáo Thủ tướng Chính phủ về hoạch sản xuất và nhu cầu tiêu thụ lúa gạo và rau quả năm 2020, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn dự báo năm 2020 sẽ sản xuất 43,5 triệu tấn thóc. Sản lượng gạo xuất khẩu năm 2020 từ 6,5 - 6,7 triệu tấn gạo (tương đương 13 - 13,4 triệu tấn thóc). Nhu cầu tiêu thụ thóc trong nước là 29,96 triệu tấn.

Theo ông Nguyễn Như Cường - Cục trưởng Cục Trồng trọt (Bộ NN&PTNT), dù chịu ảnh hưởng của hạn mặn tại Đồng bằng sông Cửu Long, Việt Nam vẫn bảo đảm đủ lương thực trong nước, việc thiếu lương thực được đánh giá là chưa có khả năng xảy ra.

Thứ trưởng Bộ Công Thương Trần Quốc Khánh cũng cho rằng, trong điều kiện dịch bệnh kéo dài, Việt Nam vẫn có khả năng bảo đảm an ninh lương thực do luôn có dự trữ gạo quốc gia theo chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ. Mặt khác, Nghị định 107 yêu cầu các doanh nghiệp phải dự trữ lưu thông 5% lượng xuất khẩu. Các vụ lúa gieo trồng cũng tương đối nhanh, trong thời gian ngắn có thể phục hồi sản xuất và đáp ứng nhu cầu trong nước.

Theo ông Nguyễn Đức Thành, thành viên Liên minh Chính sách Nông nghiệp Việt Nam, khi nhu cầu gạo thế giới đột ngột tăng cao, Việt Nam nên tranh thủ đón ít nhất là làn sóng đầu tiên. Năm 2008, giá gạo thế giới tăng mạnh vì nguy cơ thiếu hụt gạo toàn cầu. Khi đó, Việt Nam đã vội vã đóng cửa thị trường xuất khẩu gạo, đánh mất một cơ hội xuất khẩu gạo với khối lượng lớn và giá rất tốt.

“Gạo là mặt hàng mà nguồn cung có thể được bổ sung sau 3-4 tháng, nên việc lo sợ quá mức về thiếu hụt nguồn cung đã dẫn tới việc đánh mất cơ hội cho cả người sản xuất lúa gạo lẫn các nhà xuất khẩu”, ông Nguyễn Đức Thành phân tích.

Các chuyên gia cho rằng, việc cấm xuất khẩu gạo có thể giúp giải quyết vấn đề an ninh lương thực trong ngắn hạn nhưng vẫn có thể những tác động ngược chiều, làm giảm giá lúa gạo tại thị trường trong nước, gây khó khăn cho nông dân và các doanh nghiệp kinh doanh và xuất khẩu lúa gạo. Mặt khác, việc đột ngột cấm xuất khẩu trong khi đã ký kết hợp đồng với các đối tác nước ngoài có thể ảnh hưởng đến mối quan hệ thương mại quốc tế. Chính vì vậy, các bộ ngành nên cân nhắc tình hình cụ thể trước khi đưa ra quyết định tạm dừng xuất khẩu gạo.

Về điều tiết xuất khẩu, ông Trần Quốc Khánh nhấn mạnh, vẫn cần có các giải pháp kiểm soát nhất định đối với mặt hàng gạo. Nếu như tiếp tục xuất khẩu với tốc độ như hai tháng đầu năm, Việt Nam sẽ đứng trước rủi ro thiếu gạo.

Tình hình đang có biến động khó lường, nhu cầu trên thị trường thế giới tăng rất mạnh đối với các nhu yếu phẩm. Đối với tình hình trong nước, nếu như tình hình có gì đột biến xảy ra, không loại trừ khả năng yếu tố tâm lý thì sẽ có hiện tượng tích trữ gạo. “Trong điều kiện bình thường chúng ta không thiếu, nhưng trong một số điều kiện đặc biệt, chúng ta có thể có thể đứng trước rủi ro xuất khẩu gạo. Chính vì vậy nên chúng ta phải có biện pháp để trong mọi trường hợp phải bảo đảm an ninh lương thực cho người dân”. Ông Khánh nhấn mạnh.

Ngoài biện pháp dừng xuất khẩu gạo để bảo đảm an ninh lương thực, Việt Nam hoàn toàn có thể lập quỹ dự phòng, tăng cường dự trữ bắt buộc, duy trì diện tích lớn đất trồng lúa, giãn thời gian giao hàng cho đối tác để kịp thời bổ sung nguồn cung…

Hương Ly (Vietnam Business Forum)