Phát triển các khu công nghiệp thông minh - xanh - bền vững

Trong hơn 2 thập kỷ qua, các khu công nghiệp (KCN) đã trở thành một trong những động lực tăng trưởng kinh tế quan trọng của Việt Nam. Tính đến nay, cả nước đã có hơn 400 KCN được quy hoạch, trong đó có hơn 380 khu đã đi vào hoạt động, thu hút hàng trăm tỷ USD vốn đầu tư, tạo công ăn việc làm cho hàng triệu lao động, đóng góp đáng kể vào quá trình công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước.

Thu hút vốn đầu tư lớn từ các doanh nghiệp trong và ngoài nước

Sau gần 35 năm hình thành và phát triển, hệ thống các KCN ở Việt Nam đã bao phủ gần khắp cả nước. Tổng số KCN, khu chế xuất được thành lập là 431 khu với tổng diện tích khoảng 132,3 nghìn ha, tạo ra quỹ đất công nghiệp khoảng 89,9 nghìn ha. Các KCN này đã thu hút được lượng vốn đầu tư lớn từ các doanh nghiệp trong và ngoài nước, bổ sung nguồn lực quan trọng cho đầu tư phát triển kinh tế - xã hội.

Tính đến quý I năm 2025, tỷ lệ lấp đầy bình quân của các KCN đạt khoảng 81%, tăng nhẹ so với cùng kỳ năm trước. Phân bố và quy mô KCN theo vùng cho thấy, khu vực miền Bắc hiện có hơn 100 KCN lớn, nhỏ, với các trung tâm công nghiệp lớn gồm: Bắc Ninh (VSIP Bắc Ninh, KCN Yên Phong, KCN Quế Võ), Hải Phòng (DEEP C Hải Phòng, Tràng Duệ 3), Hà Nội (KCN Bắc Thăng Long, KCN Sài Đồng B),... Với lợi thế gần Trung Quốc, hệ thống hạ tầng kết nối đồng bộ (cao tốc Nội Bài - Lào Cai, cảng Hải Phòng, sân bay Nội Bài), miền Bắc tiếp tục là điểm đến chiến lược cho ngành điện tử, ô tô, linh kiện, và công nghệ cao.

Miền Trung đang nổi lên như một vùng đất mới nhờ lợi thế quỹ đất lớn, giá thuê rẻ và chính sách địa phương cởi mở. Trong đó có thể kể đến như: Nghệ An (KCN VSIP Nghệ An, WHA Industrial Zone), Đà Nẵng (KCN Điện Nam - Điện Ngọc, KCN Hòa Khánh), Huế (KCN Phú Bài, KCN Chân Mây - Lăng Cô). Tuy nhiên, miền Trung vẫn cần cải thiện hạ tầng giao thông và đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao.

Là trung tâm công nghiệp lớn nhất cả nước, miền Nam sở hữu gần 180 KCN, nổi bật là TP.Hồ Chí Minh (VSIP I, II, III; KCN Prodezi EIP - tiên phong theo mô hình KCN sinh thái), Đồng Nai (KCN Amata, Long Đức, Biên Hòa I - II), Tây Ninh (KCN Tân Đức, KCN Hòa Bình, KCN Nam Tân Lập). Miền Nam là nơi thu hút đầu tư mạnh vào các lĩnh vực chế biến thực phẩm, logistics, công nghiệp nhẹ và sản xuất thiết bị.

Các KCN hiện nay rất đa dạng về ngành nghề, không chỉ tập trung vào các ngành công nghiệp truyền thống như may mặc và chế biến thực phẩm, mà còn mở rộng sang các lĩnh vực công nghệ cao như điện tử, ô tô, và chế tạo máy móc. Điều này giúp tạo ra sự đa dạng hóa kinh tế và tạo ra giá trị gia tăng cho các doanh nghiệp trong khu vực.

Thống kê của VCCI cho thấy các doanh nghiệp trong KCN đã đóng góp vào khoảng 50% tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam, góp phần đáng kể vào nguồn ngân sách nhà nước, thặng dư cán cân thương mại, giúp chuyển dịch cơ cấu kinh tế sản xuất,…

Bên cạnh đó, các KCN đang ngày càng được đầu tư đồng bộ về cơ sở hạ tầng, hệ thống logistics, dịch vụ hỗ trợ doanh nghiệp và môi trường làm việc nhằm thu hút nhà đầu tư quốc tế từ Hàn Quốc, Trung Quốc, Nhật Bản, Mỹ và châu Âu,…

Tuy nhiên, cùng với sự phát triển không ngừng của các KCN thời gian qua thì việc duy trì và phát triển KCN đang đối mặt với một số thách thức đáng kể liên quan đến ô nhiễm môi trường, thiếu hụt nguồn nhân lực chất lượng cao, thiếu hụt cơ sở hạ tầng tương ứng. Bên cạnh đó, tỷ lệ lấp đầy ở một số KCN còn thấp, nhiều KCN vẫn đang trong giai đoạn đền bù giải phóng mặt bằng, chưa tận dụng hết được nguồn tài nguyên đất đai.

Mô hình phát triển KCN còn chậm đổi mới, số lượng các KCN sinh thái, KCN đô thị - dịch vụ,… còn tương đối thưa thớt. Quy hoạch phát triển KCN còn thiếu tầm nhìn tổng thể và dài hạn trong mối tương quan với các ngành kinh tế - xã hội khác. Hạ tầng nhà ở công nhân còn thiếu, chưa gắn kết, đồng bộ với sự phát triển KCN. Vẫn còn tồn tại mô hình phát triển KCN theo hướng đa ngành, đa lĩnh vực với động lực phát triển chủ yếu dựa vào tiềm năng về đất, chưa xây dựng và phát triển được nhiều mô hình KCN thế hệ mới như mô hình KCN công nghệ cao, KCN sinh thái,… để tận dụng được các cơ hội và yêu cầu của các nhà đầu tư quốc tế về phát triển xanh, bảo vệ môi trường,... và chưa đáp ứng được đòi hỏi của xu hướng phát triển kinh tế xanh ở Việt Nam.

Xu hướng phát triển KCN sinh thái và thông minh

Năm 2025 đánh dấu một bước ngoặt mới trong quá trình công nghiệp hóa - hiện đại hóa tại Việt Nam, với sự phát triển mạnh mẽ và chuyển mình của các KCN trên cả nước. Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu phục hồi sau đại dịch, KCN tại Việt Nam trở thành điểm đến chiến lược của dòng vốn đầu tư nước ngoài (FDI), đặc biệt trong lĩnh vực sản xuất công nghệ cao, năng lượng sạch và chuỗi cung ứng linh hoạt. Thống kê cho thấy, hơn 60% doanh nghiệp FDI tại Việt Nam có xu hướng lựa chọn các KCN đã tích hợp hệ thống quản lý thông minh và có khả năng cung cấp dữ liệu vận hành theo thời gian thực.

Theo đánh giá, Việt Nam hội tụ nhiều điều kiện thuận lợi để phát triển các KCN thông minh, dựa trên các lợi thế về vị trí địa lý, động lực chính sách và nền tảng hạ tầng - nhân lực đang được cải thiện rõ rệt. GDP tăng trưởng đều đặn, chính sách điều hành linh hoạt, các hiệp định thương mại tự do (FTA): EVFTA, RCEP giúp Việt Nam có lợi thế thuế suất thấp.

Đáng chú ý là xu hướng đầu tư vào KCN thế hệ mới - xanh - thông minh cũng đang diễn ra mạnh mẽ với việc chuyển dịch chuỗi cung ứng toàn cầu của các tập đoàn đa quốc gia sang Việt Nam ngày càng gia tăng.

ThS Nguyễn Văn Tiến - Phó Chủ tịch Liên Chi hội Bất động sản công nghiệp Việt Nam cho biết, trong một vài năm gần đây, các KCN thông minh tại Việt Nam đang thu hút đầu tư các lĩnh vực có giá trị gia tăng cao, thân thiện môi trường và tích hợp công nghệ số. Trong đó, phải kể đến các nhóm ngành có tiềm năng hấp dẫn như sản xuất điện tử - bán dẫn - linh kiện chính xác; công nghiệp xe điện và pin năng lượng với nhiều KCN hiện đang tích hợp năng lượng mặt trời áp mái để cấp điện xanh cho các ngành này. Cùng với đó, ngành logistics với các trung tâm logistics tại KCN đang tích hợp robot, cảm biến và nền tảng quản lý thông minh nhằm tối ưu hóa chuỗi cung ứng; ngành năng lượng tái tạo và công nghiệp tuần hoàn với các KCN thông minh đang triển khai mô hình tuần hoàn kết hợp hệ thống xử lý nước thải, tái sử dụng năng lượng, phân loại rác và tích hợp điện mặt trời. Ngoài ra còn có các dịch vụ kỹ thuật số hỗ trợ sản xuất với một số doanh nghiệp cung cấp phần mềm công nghiệp, dữ liệu lớn, dịch vụ bảo trì - vận hành từ xa, AI kiểm định và đào tạo số hóa đang có xu hướng đầu tư vào các KCN có nền tảng ICT mạnh và các trung tâm dữ liệu, mạng 5G chuyên biệt, hạ tầng Cloud  - hiện đang được xem là “xương sống” cho hoạt động sản xuất thông minh.

Để phát triển các KCN thông minh thế hệ mới, Việt Nam cần phải có các giải pháp đồng bộ và toàn diện. Theo ông Nguyễn Văn Tiến, trong thời gian tới, Việt Nam cần tập trung vào việc tái cấu trúc quy hoạch, nâng cấp hạ tầng công nghệ, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao,  thúc đẩy các mô hình KCN thông minh, xanh, tuần hoàn. Đây sẽ là nền tảng vững chắc để Việt Nam không chỉ thu hút dòng vốn FDI chất lượng mà còn khẳng định vị thế trong cuộc đua CMCN 4.0.

Về mặt lâu dài, theo ông Tiến, cần triển khai đồng bộ các giải pháp, nhất là tư duy liên ngành, phối hợp liên vùng đẩy mạnh quy hoạch tích hợp vùng bởi KCN không thể đơn lẻ mà phải kết nối đồng bộ với đô thị, cảng biển, cao tốc và trung tâm đổi mới sáng tạo - giáo dục - hậu cần; hoàn thiện cơ chế hỗ trợ KCN thông minh thông qua xây dựng bộ tiêu chí cấp phép, ưu đãi thuế - tín dụng cho KCN áp dụng tuần hoàn nước, tái chế chất thải, sử dụng năng lượng sạch.

Đặc biệt, cần phát triển hạ tầng số cho KCN, trong đó tập trung xây dựng trung tâm điều hành IP, ứng dụng IoT, Big Data trong giám sát môi trường, an ninh, năng lượng và logistics; đào tạo nguồn lao động kỹ thuật số, kỹ năng xanh, nhân lực AI - tự động hóa, sẵn sàng phục vụ sản xuất thông minh.

Việc phát triển các KCN thế hệ mới - thông minh, gắn liền với chuyển đổi số và đầu tư công nghệ cao không chỉ là xu hướng tất yếu mà còn là động lực then chốt để Việt Nam vươn lên trở thành trung tâm sản xuất hiện đại và bền vững trong khu vực, là chìa khóa giúp Việt Nam giữ vững lợi thế trong chuỗi cung ứng toàn cầu.

Quỳnh Chi (Vietnam Business Forum)