CAMS 2014: Vẫn là nền kinh tế “lưỡng thể”

Sự không hài lòng về tình trạng kinh tế nửa thị trường, nửa Nhà nước thể hiện qua nghiên cứu “Thay đổi cảm nhận về Nhà nước và thị trường của người Việt Nam năm 2014” - CAMS 2014 thậm chí còn rõ ràng hơn so với kết quả của CAMS 2011. Người dân nhìn thấy một nền kinh tế thị trường chưa hình thành đầy đủ, vận hành song song với một nền kinh tế nhà nước còn ảnh hưởng rất lớn, và tình trạng “lưỡng thể” này khiến cho tốc độ chuyển đổi sang kinh tế thị trường cũng như tốc độ chuyển từ sở hữu nhà nước sang sở hữu tư nhân ở Việt Nam trong mấy năm gần đây chậm hẳn lại, kéo theo những hệ lụy không hề nhỏ đối với nền kinh tế cũng như lợi ích của người dân.

Tại hội thảo công bố CAMS 2014 do VCCI cùng Ngân hàng thế giới tại Việt Nam- WB tổ chức vừa qua tại Hà Nội, ông Đậu Anh Tuấn, Trưởng ban pháp chế VCCI cho biết, báo cáo CAMS 2014 phản ánh cảm nhận của cộng đồng DNVN và những nhóm cá nhân khác đến từ nhiều khu vực khác nhau trong nền kinh tế về quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường ( KTTT) tại Việt Nam trong thời gian qua. Với hơn 1.600 người phản hồi khảo sát, kết quả điều tra CAMS 2014 một lần nữa khẳng định sự ủng hộ mạnh mẽ của các nhóm khảo sát đối với mô hình KTTT ( 89%), sở hữu tư nhân trong nền kinh tế ( 71%) và yêu cầu minh bạch trong quá trình hoạch định và thực thi chính sách tại Việt Nam ( 94%), tăng nhẹ so với khảo sát CAMS 2011 ( kết quả tương ứng lần lượt là 87%, 69% và 92%). Khảo sát CAMS 2014 cho thấy những người tham gia khảo sát đánh giá cao chất lượng một số dịch vụ công do khu vực tư nhân cung cấp ( y tế, giao dục, công chứng, giao thông công cộng). Đồng thời, việc nhà nước xác định chuyển giao một số dịch vụ công sang cho khu vực tư nhân thực hiện là một chủ trương nhận được sự ủng hộ của tuyệt đại đa số người tham gia khảo sát ( 99%).

Tuy nhiên, đánh giá của người Việt Nam về thực tiễn chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường (KTTT) cũng cho thấy một số điểm đáng lưu ý, nổi bật là chưa có sự khác biệt đáng kể và rõ ràng trong đánh giá của người dân về tính chất nhà nước hay thị trường của nền kinh tế. Kết quả khảo sát cho thấy, cứ 5 người cho rằng nền kinh tế Việt Nam cơ bản là nền KTTT thì cũng gần tới 4 người cho rằng Việt Nam về cơ bản là nền kinh tế nhà nước (KTNN). Kết quả này cho thấy ở Việt Nam, trên thực tế, hệ thống KTNN và KTTT vẫn vận hành song song, chưa rạch ròi.

Báo cáo đánh giá, hệ thống kinh tế thị trường chưa đầy đủ khiến cho các mặt tốt của thị trường, như cạnh tranh, hiệu quả của DN và lợi ích của người tiêu dùng, chưa được phát huy, trong khi những khiếm khuyết của thị trường, như đảm bảo tính tuân thủ pháp luật của DN hay biến động giá cả bất lợi cho người tiêu dùng, lại chậm được kiểm soát và khắc phục. Trong điều kiện đó, mặc dù ủng hộ kinh tế thị trường, đông đảo người dân không có cách nào khác ngòai quay sang trông chờ ở vai trò của nhà nước, ví dụ trong việc kiểm soát giá cả. Tuy nhiên, trong những công cụ chủ yếu mà nhà nước sử dụng để ổn định thị trường và giá cả, thì cả vai trò của DNNN lẫn các chương trình bình ổn giá lại đều bị người dân đánh giá thấp về hiệu quả. Thậm chí, nhiều người còn cảm nhận các công cụ đó đang tác động ngược vào lợi ích của người dân khi họ thấy DNNN sử dụng kém hiệu quả các nguồn lực của xã hội, còn các chương trình bình ổn giá thì đang dùng nguồn tài chính chủ yếu từ thuế của dân.

Về tốc độ cải cách kinh tế, chỉ so 29% người được khảo sát cho rằng tốc độ chuyển đổi sang nền KTTT của VN trong 5 năm qua  là nhanh, trong khi có tới 36% cho biết tốc độ này còn chậm. Rõ ràng, quá trình chuyển đổi sang nền KTTT vẫn tiếp tục song tốc độ thực tế còn chậm so với kỳ vọng.

Đa số những người ủng hộ nền KTTT vẫn muốn có bàn tay can thiệp của nhà nước để bình ổn giá của những mặt hàng thiết yếu. Tỷ lệ này năm 2014 là 75%, tăng 7% so với năm 2011. Việc vận hành KTTT ở Việt Nam có thể chưa thực sự tạo niềm tin và đem lại hiệu quả tích cực cho xã hội, như tạo sự cạnh tranh, thúc đẩy giảm giá, cải thiện chất lượng sản phẩm, dịch vụ và do vậy khiến người dân có tâm lý mong chờ bàn tay can thiệp của nhà nước.

Khoảng ½ số người tham gia khảo sát cho rằng giá cả hàng hóa thiết yếu được quyết định bởi thị trường, số còn lại cho biết phần lớn giá cả các nhóm mặt hàng này được điều chỉnh bởi các quy định của nhà nước. Tuy nhiên, chỉ có 47% đánh gia chương trình này là hiệu quả. Chỉ 19% người trả lời khảo sát đánh giá cao mức độ đóng góp của các DNNN lớn vào nền kinh tế và tích cưc/rất tích cực, trong khi tỷ lệ đánh giá tiêu cực ở mức 29%.

Đặc biệt, theo ông Tuấn, chỉ 1/5 người trả lời khảo sát hài lòng với tình hinh kinh tế hiện nay của đất nước. Đồng thời, một số lớn người dân (47%) cũng bày tỏ lo ngại trước khoảng cách giàu- nghèo tăng lên ở Việt Nam. Dù vậy, vẫn có 63% người tham gia điều tra tin tưởng thế hệ tương lai sẽ có cuộc sống tốt đẹp hơn.

Lẽ ra CAMS 2014 được tiến hành trong bối cảnh cải cách được cam kết tăng tốc- phải cho thấy những cảm nhận tốt hơn CAMS 2011- được tiến hành trong lúc đất nước chịu cơn chấn động dữ dội của khủng hoảng tài chính toàn cầu. Vậy mà cảm nhận của người dân Việt Nam, trong đó có cả những người đang làm việc trong chính bộ máy quyền lực của Đảng, Quốc hội, và Chính phủ, vẫn cho thấy còn không ít lo ngại đối với quá trình chuyển đổi sang KTTTở VN, từ suy giảm tốc độ, tới kết quả thực hiện và nhất là sự hài lòng và niềm tin của người dân, mặc dù gần đây, nền kinh tế đã xuất hiện những tín hiệu tích cực, lạc quan hơn như tăng trưởng cao hơn 6,02% hay lạm phát được kiềm chế ở mức thấp. Với những hạn chế của một cuộc điều tra xã hội, CAMS chưa thể giải thích được vì sao và do đâu mà CAMS 2014 lại cho thấy một bước lùi so với CAMS 2011 trong cảm nhận của người dân. Rất có thể điều này xuất phát từ thực tế rằng những đường lối, chính sách trên chưa đủ thời gian cần thiết để phát huy hiệu quả như mong đợi, Chắc chắn sẽ cần những nghiên cứu sâu hơn, tập trung vào các vấn đềcốt lõi của cải cách và các nền tẳng của KTTT để có thể đánh giá đầy đủ hơn, nhìn nhận và lý giải thấu đáo hơn về sự phát triển KTTT ở VN.

Anh Mai