ODA có còn là nguồn vốn rẻ?

Cẩn trọng bẫy “ODA và vay ưu đãi”
Theo Bộ Kế hoạch và Đầu tư, vốn vay ODA có lãi suất thấp, thời hạn vay dài thường từ 25-40 năm và thời gian ân hạn từ 5-10 năm. Với các ưu điểm này, vốn ODA giúp Việt Nam tiếp cận với nguồn kỹ thuật tài chính quan trọng, thúc đẩy chuyển giao tri thức, đổi mới, sáng tạo và là đòn bẩy, chất xúc tác huy động nguồn vốn khác, đặc biệt nguồn vốn trong nước. Tuy nhiên Bộ này cũng cho rằng: “Vốn vay ODA bắt đầu bộc lộ hạn chế như lãi suất xu hướng tăng dần”. Rủi ro do tác động bất lợi của biến động tỷ giá, đặc biệt việc lên giá đồng tiền ODA và ưu đãi so với đồng Việt Nam có thể tăng nghĩa vụ trả nợ và tăng nợ công. “Nếu Việt Nam không cân nhắc kỹ có thể rơi vào bẫy ODA và vay ưu đãi khi mà lãi suất vay và phí thu xếp vốn cao hơn so với mức lãi suất vay thương mại trên thị trường vốn trong nước” – Báo cáo này cảnh báo.

Bên cạnh đó, Vốn ODA không còn là nguồn vốn rẻ khi một số khoản vay ưu đãi có kèm theo điều kiện ràng buộc về kỹ thuật, công nghệ, lựa chọn nhà thầu khiến chi phí vay thực tế có thể cao hơn nhiều so với trường hợp đấy thầu cạnh tranh. Năng lực hấp thụ viện trợ nước ngoài của ngành, địa phương và dự án cụ thể còn hạn chế. Các dự án vốn vay nước ngoài đều phải gia hạn, kéo dài thời gian thực hiện, chậm phát huy hiệu quả. 

Tình trạng các dự án vay vốn ODA vì nhiều lý do mà điều chỉnh tăng vốn đầu tư gấp nhiều lần so với phê duyệt ban đầu (phổ biến ở là dự án đường sắt đô thị) cũng khiến nguồn vốn này không hề “rẻ” mà tiêu biểu là dự án đường sắt đô thị đoạn Nhổn - ga Hà Nội vay Pháp và ADB đã đội vốn tăng từ 783 triệu euro lên hơn 1,17 tỷ euro…tuyến đường sắt đô thị đoạn Bến Thành – Suối Tiên (TP HCM) tăng từ 17.387 tỷ đồng lên 47.325 tỷ đồng…

Vốn vay ưu đãi của Trung Quốc cho Việt Nam tương tự các khoản vay tín dụng xuất khẩu, là các khoản vay có điều kiện như là: chỉ định thầu cho các doanh nghiệp Trung Quốc và có điều kiện vay kém ưu đãi hơn so với ODA của các nhà tài trợ khác. Vốn vay Trung Quốc đi kèm điều kiện lãi suất khoảng 3%/năm, phí cam kết 0,5%, phí quản lý 0,5%, thời hạn vay 15 năm, thời gian ân hạn 5 năm; được cung cấp qua Ngân hàng Xuất nhập khẩu Trung Quốc (China Eximbank).

Báo cáo của Bộ Kế hoạch và Đầu tư nhận định rằng: “Tín dụng ưu đãi của Trung Quốc chỉ phù hợp cho các dự án có nguồn thu trực tiếp, có khả năng trả nợ. Một số dự án sử dụng vốn vay, nhà thầu, thiết bị Trung Quốc thường xuyên chậm tiến độ, không đảm bảo chất lượng, tăng tổng mức đẩu tư... ảnh hưởng hiệu quả đầu tư…”.  Do vậy Bộ KH&ĐT kiến nghị: “Trong thời gian tới, các cơ quan chức năng cần xem xét, cân nhắc trong việc vay nguồn vốn tín dụng ưu đãi của Trung Quốc”.

Chi phí cho chuyên gia trong dự án ODA Nhật Bản không rẻ
Trong Báo cáo về việc chuẩn bị thẩm định các dự án vay Nhật Bản tài khóa 2018, Bộ Tài Chính có một điểm nhấn mạnh rằng phần định mức lương tư vấn nước ngoài trong dự án sử dụng vốn vay của Nhật Bản rất cao, làm tăng chi phí trong các dự án. Cơ quan này cho biết, mức lương phía Nhật Bản yêu cầu để lập dự toán các dự án vay vốn tài khóa 2018 của Nhật Bản là khoảng trên 30.000 USD mỗi tháng với người (biên độ dao động 10%). Mức này tương đương mỗi tháng một chuyên gia được trả khoảng 700 triệu đồng, chưa kể các khoản phụ cấp.

"Mức này cao hơn khoảng 20-25% so với mức lương tư vấn nước ngoài bình quân trong các dự án vay vốn ODA, vay ưu đãi của Chính phủ”. Vẫn Báo cáo này cho biết, chi phí tư vấn quốc tế chiếm tỷ trọng không nhỏ trong tổng chi phí dự án sử dụng vốn vay nước ngoài. Đối với dự án sử dụng vốn vay của Nhật, chi phí tư vấn chiếm khoảng 5 - 8%, trong đó chi phí tư vấn quốc tế khoảng 4,5 - 6,5% giá trị khoản vay.

Vẫn theo Báo cáo, dù cung cấp các khoản vay đang giảm dần tính ưu đãi, phía Nhật Bản vẫn đặt ra các điều kiện tương đối khắt khe khi cho vay. Các điều kiện này nhằm tạo thuận lợi cho nhà thầu, công ty Nhật Bản, như đưa ra các quy định về chính sách thuế đối với nhà thầu, tư vấn Nhật Bản; quy định về ràng buộc xuất xứ nhà thầu, phương thức mua sắm "không phù hợp với quy định của pháp luật Việt Nam".

Ngoài ra, trong quá trình thẩm định khoản vay, phía Nhật Bản đưa ra các quy định theo hướng tăng chi phí dự án và quy mô khoản vay như quy định về mức lương tư vấn quốc tế và trong nước, mức dự phòng trượt giá...

Về phía chủ quan, sự yếu kém trong quản lý, sử dụng và điều hành các dự án vay vốn ODA và vốn ưu đãi của các cơ quan, địa phương trong nước cũng làm “đội giá” vốn ODA. ĐÓ là tình trạng ỉ lại, không ưu tiên bố trí vốn đối ứng cho dự án ODA, vốn vay ưu đãi ở một số địa phương. Thiếu vốn đối ứng làm ách tắc quá trình thực hiện dự án, đặc biệt khâu đền bù, giải phóng mặt bằng, tái định cư và công trình xây dựng thuộc phần đóng góp của Việt Nam.

Đó cũng còn là tình trạng thiếu hoặc chưa rõ ràng các căn cứ thẩm định, đàm phán khoản vay như xác định trị giá ngoại tệ trong tổng mức đầu tư, tỷ giá chuyển đổi, chi phí trượt giá… trong các dự án ODA; thiếu các quy định về định mức lương tư vấn quốc tế trong các dự án sử dụng vốn ngân sách nhà nước và sử dụng vốn vay nước ngoài… 

Để không còn lệ thuộc nhiều vào nguồn vốn ODA và vốn vay ưu đãi ngày càng kém hấp dẫn, Việt Nam cần chuẩn bị cho Chiến lược rút lui với mục tiêu vốn ODA chỉ là kênh huy động ngoại tệ tạm thời. Theo Bộ KH&ĐT trong giai đoạn tới vốn vay ODA và vay ưu đãi chỉ nên chiếm 30-50% tổng mức đầu tư dự án, đóng vai trò vốn mồi, chất xúc tác cho nguồn vốn khác.
Nguyễn Thanh