Chưa thực sự tái cấu trúc các doanh nghiệp Nhà nước lớn

So với các công ty tư nhân, tỷ  lệ hiệu quả sử dụng vốn của doanh nghiệp Nhà nước (DNNN) tại Việt Nam còn ở mức rất thấp, nợ của DNNN vẫn đang đè nặng lên ngân sách Nhà nước. Hơn nữa, khó khăn còn tồn tại trong việc tách biệt chức năng của Nhà nước khi Nhà nước nắm vai trò là người sở hữu và điều tiết thị trường, cũng như khó khăn trong việc công khai thông tin với công chúng. Nhiều nhà đầu tư nước ngoài lo ngại quá trình cổ phần hoá diễn ra rất chậm và trong một số trường hợp chỉ trên danh nghĩa.

Doanh nghiệp Nhà nước từng có vai trò đặc biệt quan trọng và tiếp tục là xương sống của nền kinh tế. Với sự hỗ trợ về tài chính của các tổ chức như Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), Ngân hàng Thế giới và Ngân hàng Phát triển Châu Á, trong những năm qua, nhiều đợt  tái cấu trúc DNNN đã được  tiến hành ở Việt Nam. Tuy nhiên, theo đánh giá của Hiệp hội DN châu Âu ở Việt Nam- Eurocham, trên  thực  tế, hoạt động tái cấu trúc diễn ra với tốc độ chậm, Chính phủ Việt Nam dường như chưa sẵn sàng tái cấu trúc các DNNN chiến lược. Trong khi các DNNN nhỏ và làm ăn thua lỗ đã được sáp nhập hay thanh lý, cho đến nay Nhà nước vẫn mong muốn giữ lại quyền kiểm soát các DNNN lớn.

Hiện nay, có khoảng 800 DNNN được Nhà nước nắm giữ 100% vốn. Con số này khác biệt hẳn so với con số 12.000 DNNN tồn tại năm 1990. Theo số liệu thống kê chính thức gần đây, các DNNN chiếm khoảng 35% GDP của Việt Nam và khoảng 30% doanh thu của Nhà nước trong năm 2013. Không thể phủ nhận quá trình tái cấu  trúc DNNN  tại Việt Nam  từ năm 1986 đã đạt được những  thành công nhất định. Tuy nhiên,  theo đánh giá của các nhà đầu tư nước ngoài, Việt Nam  cần  tiếp  tục  tái cấu  trúc DNNN  thêm nữa, điều này có thể góp phần tăng cường thu hút đầu tư nước ngoài nhờ tăng tính cạnh tranh của nền kinh tế, thúc đẩy hội nhập của Việt Nam trong nền kinh tế toàn cầu, và thậm chí giúp Việt Nam được công nhận là nền kinh tế thị trường.

Đánh giá của Eurocham cho thấy, so với các công ty tư nhân, tỷ  lệ hiệu quả sử dụng vốn của DNNN tại Việt Nam còn ở mức rất thấp, nợ của DNNN vẫn đang đè nặng lên ngân sách Nhà nước. Hơn nữa, khó khăn còn tồn tại trong việc tách biệt chức năng của Nhà nước khi Nhà nước nắm vai trò là người sở hữu và điều tiết thị trường, cũng như khó khăn trong việc công khai thông tin với công chúng. Trên thực tế, DNNN tiếp tục nhận được nhiều ưu đãi (ví dụ trong tiếp cận vốn, đất đai và các khoản trợ cấp), dẫn đến việc bóp méo thị trường và cạnh tranh không lành mạnh giữa khu vực tư nhân và khu vực nhà nước. Mặc dù DNNN độc lập về pháp lý và tài chính, Nhà nước vẫn thường giữ quyền kiểm soát như thông qua quyền bổ nhiệm phần lớn các thành viên hội đồng quản trị. Điều này khiến không thể có một "sân chơi bình đẳng" giữa các công ty tư nhân và các DNNN. Ví dụ như trong lĩnh vực dược phẩm, việc các doanh nghiệp có vốn đầu  tư nước ngoài và một số sản phẩm dược phẩm nhập khẩu hiện nay không phải lúc nào cũng được phép tham gia (trực tiếp) vào thủ tục đấu thầu.

Dù Chính phủ Việt Nam đang theo đuổi kế hoạch đầy tham vọng để cổ phần hóa 289 DNNN vào năm 2015, nhưng theo EuroCham, cổ phần hóa DNNN trong thực tế vẫn chưa đạt đến hiệu quả  tiềm năng  cao nhất. Ví dụ,  số  lượng  cổ phiếu dành  cho  các nhà đầu  tư  tư nhân  thường được đánh giá là quá thấp để thu hút đầu tư chiến lược từ khối tư nhân một cách hiệu quả (ví dụ chỉ  từ 5% đến 20% cổ phiếu được chào bán ra  thị  trường). Trong  thực  tế, các nhà đầu  tư nước ngoài  thường  chỉ quan  tâm đến  việc mua  cổ phần DNNN nếu họ có  thể nắm quyền  ra quyết định trong doanh nghiệp. Tuy nhiên, thay vào đó, Nhà nước có xu hướng giữ quyền bổ nhiệm  tất cả hoặc một phần  lớn  thành viên hội đồng quản  trị và DNNN tiếp tục được hưởng ưu đãi hơn các doanh nghiệp tư nhân. Hơn nữa, trong thực tế, cổ phần hóa thường có nghĩa  là cổ phiếu được bán cho chính người  lao động của các DNNN đó. Với những lý do này, sự quan tâm từ khu vực tư nhân nước ngoài trong việc đầu tư vào DNNN vẫn còn khá thấp.

Cuối tháng 6 vừa qua (27/6), Thủ tướng Chính phủ đã ký ban hành Nghị định sửa đổi bổ sung một số điều của Nghị định 58 quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Chứng khoán và Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Chứng khoán. Trong đó, có một quy định quan trọng là nới lỏng tỷ lệ sở hữu của nhà đầu tư nước ngoài hay còn gọi là room tại các công ty niêm yết, công ty đại chúng. Theo đó, sẽ bỏ việc khống chế tỷ lệ 49% nắm giữ của các nhà đầu tư nước ngoài tại các công ty đại chúng hoạt động trong các lĩnh vực, ngành nghề không thuộc diện Nhà nước nắm giữ cổ phần chi phối. Còn đối với lĩnh vực cấm đầu tư, cấm kinh doanh thì tỷ lệ sở hữu nước ngoài thực hiện theo quy định tại Điều lệ công ty nhưng tối đa không quá tỷ lệ sở hữu theo quy định của Thủ tướng Chính phủ.

Như vậy, các doanh nghiệp trong hầu hết các ngành nghề, lĩnh vực sẽ được mở room đến mức tối đa 100% cho các nhà đầu tư nước ngoài. Việc hạn chế tỷ lệ nắm giữ chỉ áp dụng đối với một số lĩnh vực đặc biệt như ngân hàng.

Thông tin trên lập tức đã có tác động đến thị trường chứng khoán khiến hàng loạt cổ phiếu trên thị trường bứt phá mạnh và giao dịch sôi động. Với động thái này, hi vọng các nhà đầu tư nước ngoài sẽ quan tâm hơn nữa đến việc đầu tư vào các DNNN tại VN.

Tuy nhiên, theo EuroCham, cổ phần hoá và cải cách quản trị doanh nghiệp của các DNNN chỉ có thể hiệu quả khi có một tầm nhìn rõ ràng từ Chính phủ Việt Nam và khi có một cam kết thật sự để hiện thực hóa những cải cách này. Cho dù Chính phủ đã rất nỗ lực trong việc cải cách quản trị doanh nghiệp của các DNNN theo Luật Doanh nghiệp mới ban hành, nhưng cần nỗ lực hơn nữa để thực sự tạo ra một sân chơi bình đẳng trong tất cả các lĩnh vực kinh doanh giữa các DNNN và các công ty tư nhân. Cải cách quan trọng nhất là mở cửa thị trường năng lượng mà hiện nay hầu hết vẫn đang được đặt dưới sự kiểm soát của các công ty độc quyền nhà nước. Sự cạnh tranh trong thị trường này sẽ mang  lại tính minh bạch cũng như tăng thêm nguồn vốn đầu tư dồi dào đến từ cả trong nước và quốc tế.

Quỳnh Anh