Bức tranh nông thôn: Thách thức các nhà chính sách

Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung ương (CIEM) thuộc Bộ Kế hoạch và Đầu tư mới đây đã phối hợp với Trường Đại học Copenhagen (Đan Mạch) tổ chức Hội thảo công bố Báo cáo “Tăng trưởng, chuyển dịch cơ cấu và thay đổi trong nông thôn Việt Nam: Sự trỗi dậy của con rồng mới nổi”. Hội thảo được kỳ vọng sẽ là một kênh thông tin quan trọng giúp các nhà hoạch định chính sách đưa ra những kế hoạch phát triển kinh tế nông  thôn mới trong thời gian tới.

Vẫn chậm phát triển

Theo Tiến sĩ. Nguyễn Tuệ Anh, Phó Viện trưởng CIEM cho biết bản Báo cáo này là kết quả tổng hợp từ 5 vòng điều tra Tiếp cận nguồn lực của hộ gia đình nông thôn Việt Nam (VARHS) từ năm 2006 đến năm 2014, với tần suất 2 năm/lần, tại 2.162 hộ gia đình ở 12 tỉnh của Việt Nam bao gồm: Hà Tây (cũ), Nghệ An, Khánh Hòa, Lâm Đồng, Đắk Lắk, Đắk Nông, Lào Cai, Điện Biên, Lai Châu, Phú Thọ, Quảng Nam và Long An. Báo cáo cho thấy bức tranh toàn diện về tác động của nguồn lực hộ gia đình nông thôn tới thị trường đất đai, lao động và vốn; cũng như tác động của các chính sách đối với tăng trưởng, bất bình đẳng và giảm nghèo ở cấp độ làng xã ở Việt Nam, bao gồm cả việc phân bổ thành quả và mất mát từ tăng trưởng kinh tế.

Bằng một góc nhìn khác, GS. Finn Tarp - Trường Đại học Copenhagen- Giám đốc Tổ chức UNI-WIDER (Đan Mạch) lại cho rằng, trong một thời gian dài vừa qua Việt Nam luôn đạt tốc độ tăng trưởng kinh tế ở mức cao trên dưới 7%. Tốc độ xóa đói giảm nghèo từ đó cũng đạt mức kỷ lục từ 57% của những năm 1990 xuống còn 3% năm 2012. Mặc dù người nông dân Việt Nam vẫn làm nhiều, cần cù chịu khó lao động nhưng thu nhập vẫn còn ở mức thấp, kém so với mức thu nhập trung bình của nhiều nước trên thế giới và trong khu vực.

Cũng theo GS. Finn Tarp bất cập này nằm ở chỗ Việt Nam vẫn chưa tìm ra được một mô hình chuyển đổi cơ cấu kinh tế hợp lý, đặc biệt tại khu vực nông thôn. Ông cho rằng cải cách kinh tế của VN nói chung và nông nghiệp nói riêng như một con đường còn đang ngoằn ngoèo, qua nhiều núi cao, biển sâu và khó khăn. Việt Nam mới chỉ đi được một đoạn ngắn, mới hái được những quả dễ hái ở dưới thấp. Việt Nam còn phải cố gắng nhiều hơn mới có thể hoàn thành được mục tiêu cải cách tổng thể nền kinh tế của mình, trong đó có vấn đề nông nghiệp – nông thôn – nông dân.

GS. Finn Tarp nhận xét từ kết quả báo cáo: sau hơn 10 năm, điều dễ nhận thấy là giá trị gia tăng nông nghiệp/lao động của Việt Nam vẫn còn rất trì trệ, hầu như không có sự tăng trưởng, thấp hơn các nước trong khu vực châu Á, kể cả các quốc gia có mặt bằng kinh tế thấp hơn như Campuchia. Chẳng hạn với một ngành có tốc độ phát triển đột phá, bùng nổ như công nghệ thông tin, viễn thông tại Việt Nam thì khi đưa về thị trường nông thôn đã gặp không ít khó khăn. Với ngưỡng đói nghèo chuẩn là 1,25 USD/ngày/người thì Việt Nam đã đạt tốc độ giảm kỷ lục, nhưng tình trạng suy dinh dưỡngtrong dân chúng vẫn còn thống kê được và còn tồn tại tình trạng thiếu lương thực vẫn còn tập trung khá phổ biến vùng sâu, vùng xa.

Cần nhiều chính sách quan tâm đến người nông thôn

TS. Nguyễn Thị Anh cho biết, theo các điều tra của CIEM, việc tích tụ ruộng đất và mua bán ruộng đất để làm ăn lớn trên khu vực nông thôn đang diễn ra rất chậm, thậm chí đình trệ. Hiện tại, người dân nông thôn, doanh nghiệp rất khó thuê đất, tập trung đất đai cho sản xuất đại nông nghiệp. Đây chính là những lý do khiến giá trị gia tăng thêm trong sản xuất nông nghiệp/đầu người của Việt Nam không tăng được bao nhiêu dù quy mô ruộng đất có tăng lên đối với người nông dân. Chính phủ trước đến nay vẫn hô hào tăng trưởng kinh tế kéo theo tiến trình cơ giới hóa, hiện đại hóa mạnh mẽ trong nông nghiệp nông thôn nhưng kết quả lại không được như kỳ vọng. Phần lớn các hộ gia đình tại nông thôn Việt Nam hiện không có điện thoại, Internet. Do rào cản này nên họ không thể tiếp cận được những nguồn thông tin thị trường mới, dẫn đến nguy cơ bị loại bỏ khỏi các hoạt động kinh tế. Khoảng cách thu nhập, chênh lệch giàu nghèo cũng lớn ra từ đây, do người dân không tiếp cận được với các công nghệ hiện đại của cuộc sống.

Theo ông Nguyễn Anh Tuấn- Giám đốc Trung tâm tư vấn chính sách (Viện Chính sách và chiến lược PTNNNT), ở nông thông Việt Nam hiện nay vẫn chứng kiến một tỷ lệ lớn số hộ gia đình nông thôn đang phải gánh chịu các “cú sốc” về thu nhập. Các “cú sốc” mà người nông dân đang phải chịu rất đa dạng như từ thiên tai, dịch bệnh, biến động thị trường; ốm đau, trong gia đình có người qua đời, mất việc, mất đất, gánh nặng của các khoản đóng góp... Trung bình mỗi “cú sốc” gây thiệt hại hàng chục triệu đồng/hộ/năm. Để ứng phó với những cú sốc này, các hộ nông dân buộc phải cắt giảm chi tiêu, bán đất, vay tiền. Mỗi khi gặp nạn, họ phải dùng đến những khoản tiền tích lũy, rút về các khoản gửi tiết kiệm… Lẽ ra, khoản tiền bảo hiểm phải là cách thức ứng phó tốt nhất nhưng hầu hết nông dân lại chưa mua bảo hiểm, đặc biệt loại hình bảo hiểm nông nghiệp.

Cũng theo TS. Hoàng Vũ Quang, Phó Viện trưởng Viện Chính sách và chiến lược phát triển nông nghiệp, nông thôn (IPSARD), nếu muồn làm triệt để và căn cơ, Việt Nam cần cần tập trung phát triển đều cả vật chất và con người cho khu vực nông thôn, đặc biệt ở những tỉnh còn khó khăn, nếu không khoảng cách giàu nghèo sẽ tiếp tục nới rộng. Nhà nước cần loại bỏ các rào cản đối với các hoạt động của thị trường đất đai, giúp thúc đẩy sản xuất nông nghiệp.

Đồng quan điểm TS. Nguyễn Lan Hương Viện trưởng Viện Khoa học lao động xã hội cũng ủng hộ việc cần loại bỏ những rào cản đối với sự phát triển của doanh nghiệp nông thôn trong các vấn đề như: tín dụng, thị trường…, nên tăng cường hỗ trợ các doanh nghiệp nông thôn khởi nghiệp, phát triển và mở rộng. Và đặc biệt Việt Nam cần quan tâm đến các chính sách an sinh cho người dân khu vực nông thôn./.

Anh Phương