Phát triển sản phẩm du lịch trên nền văn hóa đá

 “Khát vọng biến đá trở thành sức mạnh du lịch và phát triển kinh tế trên Cao Nguyên Đồng Văn không ở đâu xa mà chính từ trong đá, cách ứng xứ với đá và từ văn hóa đá”. Đó là những ý kiến của Tiến sĩ Trần Hữu Sơn, Phó Chủ tịch Hội văn nghệ dân gian Việt Nam trong cuộc trao đổi với phóng viên Vietnam Business Forum. Thanh Nga thực hiện.

Với vai trò là nhà nghiên cứu văn hóa dân tộc xin ông chia sẻ đôi điều về Cao nguyên đá Đồng Văn?

Cao nguyên đá Đồng Văn hội tụ sự hấp dẫn đặc sắc về văn hóa của cộng đồng các dân tộc, nổi trội và đặc trưng nhất về văn hóa tộc người ở Việt Nam. Sự đặc biệt trong văn hóa, sinh hoạt, lao động sản xuất của đồng bào các dân tộc đã làm cho vùng công viên địa chất trở nên đặc biệt hấp dẫn, cùng với đó, sự kỳ vỹ của thiên nhiên tạo nên sự  khám phá kỳ bí. Trên một miền chỉ toàn núi đá, con người đã thích nghi với đời sống trên đá, họ sống trên đá, làm nhà trên những triền đá chênh vênh và khi chết  cũng chôn vùi dưới đá. Đá gắn liền với đời sống sinh hoạt, sản xuất, đời sống tâm linh của con người ở đây. Với những điều kiện riêng có là điều kiện để phát triển loại hình du lịch đặc trưng trên Cao nguyên đá Đồng Văn, điểm nhấn về sản phẩm du lịch trên cao nguyên Đồng Văn chính là tập trung vào phát triển sản phẩm du lịch từ đá.

Cần tạo ra điểm nhấn du lịch trên cao nguyên đá Đồng Văn xin ông chia sẻ về điều này?

Trước hết cần nghiên cứu ứng xử trên đá để xây dựng nên những sản phẩm du lịch trên đá.

Để tạo ra những sản phẩm du lịch đặc trưng của Cao nguyên đá, trước hết chúng phải tìm hiểu và có những nghiên cứa về văn hóa đá, hiểu sâu hơn về sức hấp dẫn của vùng Công viên địa chất, các tộc người sống ở đó, tìm hiểu về cách ứng xử của con người ở đây với đá ; Cách con người làm nương dãy và dẫn nước, cách tiết kiệm nước của họ ra sao, làm thế nào để đồng bào các dân tộc  dựng được những ngôi nhà treo leo trên những sườn đá, làm thế nào để người ta sống dựa vào đá tạo ra lương thực phục vụ đời sống, tồn tại và phát triển từ bao đời nay.  Đời sống tinh thần cũng gắn bó rất mật thiết với đá, trong hang đá các nhà nghiên cứu đã tìm thấy những hình vẽ những điệu nhảy trên đá,  những vũ điều được sinh ra từ đá; Vũ Điệu trên đá.vv và còn rất nhiều những văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần gắn với đá, có từ trong đá. 

Ở trên đá: Cần  lý giải đá hấp dẫn ra sao, tạo ra những sản phẩm cho khách du lịch tìm hiểu và trải nghiệm thực tế  xem người dân canh tác trên đá như thế nào, người ta ăn cái gì ở trên đá, người Mông xây dựng hệ thống nhà trệt, dựa theo sườn đá để làm nhà, công phu tạo ra những hàng dào đá đẹp mắt. Trong đời sống sinh hoạt của họ, nước một vấn đề quan trọng với đồng bào sống trên vùng đá, hệ thống dẫn nước của họ từ mạch đến nhà, nếp sống tiết kiệm nước và sử dụng nước như thế nào. Người Mông, người Lô Lô và Dao có hệ thống dẫn nước rất hiệu quả, người Dao dẫn nước ngược lên trên, sau đó phân phối nước cho từng khu một. Ngày nay đã tìm ra mỏ nước, nhưng cách sử dụng nước của người dân vẫn như xưa. Việc tích trữ nước mưa  để dùng quanh năm, trong mỗi ngôi nhà của đồng bào các dân tộc, nhà nào cũng có thùng đựng nước sinh hoạt, trước kia, các thùng chứa nước dùng bằng gỗ, bây giờ có thể thay thế bằng các vật liệu khác, nhưng cách dùng nước vẫn như vậy, việc ăn ở, sử dụng nước như thế nào, đó cũng là những bản sắc rất riêng cần được nghiên cứu...

 Canh tác trên đá: Đồng bào dân tộc sống trên Cao nguyên đá có rất nhiều loại hình canh tác trên đá khác nhau, nhưng có chung một đặc điểm là thổ canh tác trên hốc đá. Canh tác trên đá đặc trưng nhất trên vùng công viên Đồng Văn là người Mông, Lô Lô, người PuPeo. Nơi đây nhiều đá và hiếm đất cho nên du khách đến đây sẽ rất ngạc nhiên khi thấy chỉ một nhúm đất trên hốc đá nhỏ nhưng cả những cây ngô, bầu bí mọc nên rất tươi tốt, tìm hiểu bà con các dân tộc, canh tác và chăm sóc như thế nào, đó là cả một kiến thức bản địa rất đặc biệt cần phải nghiên cứu, những tri thức này liên quan đến lựa chọn giống cây trồng cho phù hợp, cách chọn giống cây. Đã có nhiều giống  ngô mới đưa vào trồng thay thế cho các loại giống cũ, nhưng qua thực tế có một số không phù hợp và họ lại phải quay lại dùng giống mà người dân đã lựa chọn trước kia. Công cụ canh tác trên đá cũng rất đặc biệt, người Mông đã tự rèn đúc ra công cụ lao động sử dụng để thích nghi với canh tác trên đá; lưỡi cày, bừa, những sản phẩm nổi tiếng nhất về nghề rèn đúc của người Mông là lưỡi cày. Lưỡi cày Mông được tôi luyện khỏe, sắc và chắc chắn có thể húc vào đá không bị sứt mẻ và có thể cắt được rễ cây.

Ngoài ra, cũng cần phát triển một số sản phẩm du lịch;  tìm hiểu, tham quan các loại cây trồng được trồng trên đá, từng loại, kiểu gieo trồng và chăm bón khác nhau, kỹ thuật trồng xen canh giữa dưa và ngô như thế nào, đến Lũng táo xem người dân trồng Lanh dệt vải, đến những nơi khác trồng lương thực đan xen rau, quả ra sao, cả một hệ thống cây trồng đan xen rất hấp dẫn, ở đây gia súc thả rông trong khuôn viên của hàng dào đá quây xung quanh.  Trồng trọt- chăn nuôi - nghề thủ công đã hỗ trợ cho nhau tạo thành thế  chân kiềng, tạo thành mô hình chung, các dân tộc cùng nhau phát triển. Gần đây có thêm lợi thế, một loại hình mới phát triển đó là buôn bán trao đổi hàng hóa, bước phát triển mới trong những năm đổi mới hiện nay, vì thế hệ thống chợ vùng biên cũng phát triển đặc biệt là chợ phiên, sau khi Cao nguyên đá được quảng bá đã xuất hiện sinh kế mới cho người dân tạo ra sản phẩm du lịch và phát triển kinh tế. 

 Về văn hóa vật chất và ứng xử với đá:   Nhà , Làng ,Bản cũng là đề tài để phát triển thành sản phẩm du lịch, dấu hiệu của một làng người Mông khác như thế nào?  người Lô Lô như thế nào? nhà người Mông bao giờ cũng có hàng rào đá, nhà người Dao bao giờ cũng có một rừng cây và họ sống gần rừng, giữ rừng. Gần các làng bản của  người Dao đều có khu rừng cấm, họ giữ rừng và có khu rừng thiêng trên thượng nguồn, người Dao không bao giờ phá rừng , với họ rừng được  bảo vệ và giữ nước đầu nguồn, người Dao áo dài nếu không có rừng người ta giữ một cây thiêng làm lán và lập miếu thiêng để thờ. 

 Ngoài ra, còn có các làng nghề lưu giữ từ xưa kia, rèn đúc, đồ gỗ... tìm hiểu về nghề gỗ  ngày xưa và cách làm yên ngựa, làm thùng đựng nước, ống dẫn nước xưa kia như thế nào... .

Cách ăn của người vùng cao trong văn hóa ứng xứ như thế nào, trước kia người dân ở đây ăn ngô là chủ yếu nhưng bây giờ đã chế biến, nhưng cách chế biến như thế nào và công cụ chế biến món ăn ngày trước đều bằng đá, hệ thông cối xay ngô bằng đá hấp dẫn như thế nào, nhiều làng người Mông di cư đi bao giờ cũng mang theo 3thứ túi hạt lanh, túi hạt ngô và cối xay bằng đá. Cần bả tồn và phát triển nghề làm cối xay bằng đá, nghề in sáp ong tạo ra váy của người Mông ... đó là cả những vấn đề cần nghiên cứa và tạo ra những sản phẩm du lịch rất thực tế từ đá.

Với nhiều những riêng có như vậy, nhưng hiện nay Cao nguyên Đồng Văn vẫn chưa tạo ra những sản phẩm đặc thù từ đá, và nếu như không được bảo tồn và phát triển thì sẽ mai một?

Tỉnh Hà Giang cần có một bảo tàng về Văn hóa đá, để khách tham quan du lịch có thể tìm hiểu và có những thông tin giá trị sâu sắc ở đây, đó là một vấn đề vô cùng quan trọng cần có sự vào cuộc của các nhà nghiên cứu, trong đó phát huy, bảo tồn văn hóa đá, tạo ra những giá trị vô cùng đặc biệt mà chỉ riêng Đồng Văn có được, từ đó sẽ tạo sức hấp dẫn thu hút khách du lịch đến với Công viên địa chất toàn cầu Cao nguyên đá Đồng Văn.

Bảo tàng vă hóa đá sẽ là một điểm thăm quan cực kì hấp dẫn, trong đó có tất cả văn hóa đá, văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần, đưa ra một số đặc trưng văn hóa điển hình; các mộ đá, đám ma của người Mông  như thế nào, các mộ đá các dòng họ khác nhau như thế nào, những ứng xứ truyền thồng, những chiến tích đục đá để mở đường.  Bảo tồn các làng, canh tác trên đá như thế nào, người Dao, người Mông  canh tác trên đá như thế nào ,con bò gắn bó với các dân tộc trên vùng đá như thế nào, có thể chọn đặc trưng nhóm người Mông, người Lô Lô, người Dao là những mô hình điển hình để trưng bày các mô hình văn hóa đá, dấu tích về đá, có di tích lựa chọn nghiên cữu kỹ để làm các điểm du lịch, phát triển du lịch cộng đồng, di tích liên quan đến đá, thuyết minh những ứng xử của người dân trên đá với môi trường, với tự nhiên như thế nào, công trình kiến trúc về đá, trải nghiệm với đá, ở trong  lòng đá, tín ngưỡng đá, tài năng của người xưa trong cách ứng xử văn hóa đá, trải nghiệm văn hóa ẩm thực, văn hóa dân gian, lễ hội từ trong đá, nghi thức thờ đá, truyền thuyết ứng xử trên đá ..... 

Lấy chủ để Văn hóa đá để xây dựng xuyên suốt cho các sản phẩm du lịch tại đồng Văn, khi các sản phẩm du lịch này được hình thành và phát triển tôi tin rằng cao nguyên đá đồng văn không chỉ phát triển là công viên địa chất với đặc sắc về kiến tạo địa chất mà còn hấp dẫn bởi cái hồn trong đá, tạo ra những sản phẩm du lịch đặc thù từ đá, chỉ riêng có ở Cao nguyên đá Đồng Văn.  

Trân trọng cảm ơn ông./