Người Cao Lan Vĩnh Phúc

Sống trên các triền núi cao, người Cao Lan chủ yếu sống tập trung ở Lập Thạch Vĩnh Phúc, đời sống dựa vào lao động, canh tác lúa, hoa mầu.

Từ xưa người Cao Lan có lẽ không có nghề thủ công cao cấp đạt tầm mỹ nghệ mang tính hàng hoá mà chỉ có một số nghề thủ công đơn giản mang tính cộng đồng như nghề đan lát.Trong cộng đồng một vài thôn bản cũng xuất hiện một số người khéo tay đan lát thường là đàn ông, họ đan những đôi dậu bằng nan cật nứa, dáng khá đẹp và công dụng để đựng ngô và thóc. Trong mỗi gia đình ít nhất phải có 2 – 3 đôi, mỗi bản một năm cũng cần hàng trăm đôi nhưng không phải ai cũng biết đan, nên đã xuất hiện một số người khéo tay đan lát để bán hoặc đổi nông sản, chính vì nhu cầu vật dụng cần thiết trong sản xuất, nên ở đây đã xuất hiện nghề thủ công đan lát để cung cấp vật dụng gia đình cho cộng đồng.

Người dân Cao Lan còn có các nghề dệt vải, thêu thùa. Hàng năm cùng với việc phát nương trồng lúa, ngô, người phụ nữ Cao Lan còn phát thêm một vạt nương nhỏ để trồng bông dệt vải. Tháng 2 – 3 trồng hạt bông và thu hoạch vào tháng 6, tháng 7, vào những buổi tối  người phụ nữ Cao Lan không hề ngơi tay việc cán bông khéo sợi rồi dệt vải. Công việc này phải làm quanh năm để có váy áo mặc, chăn màn nằm đắp. Chiếc cán bông gọi là “ăn cáo” nhỏ gọn làm theo nguyên tắc trục quay ép cán. Họ dùng loại gỗ lõi bền chắc gồm đế và hai cọc đứng ép hình chữa “U” rộng, cao khoảng 30cm rồi gá hai thanh gỗ tròn song đôi nằm ngang khít nhau ở vị trí chiều cao 2 cọc 28 cm. Một đầu của hai trục ngang khoét thành hình múi khế xoắn tạo thành rằng ghép vào nhau. Đầu một trục tròn được xuyên qua cọc đứng phía thuận tay để gắn tay quay. Khi quay cả hai trục đều chuyền động như nguyên tắc máy ép mía. Một tay quay, một tay đưa bông vào cán, phần sợi bông lọt vào hai trục cán còn lại hạt bông. Việc cán bông  khá khó khăn, bông phải phơi thật khô, nếu ẩm ướt sợi bông sẽ bám chặt vào hạt không cán được. Công đoạn kéo sợi cũng rất công phu, người quay xe kéo sợi cần phải có kỹ thuật cao, nếu không sợi chỉ vải sẽ to thô không đều, không săn bền, vải đưa vào dệt sẽ không đẹp. Làm xong phần kéo sợi đến công đoạn dệt vải, khung cửi dệt vải của người Cao Lan khá phức tạp giống như khung cửi người Tày, người Thái.  Đến nay khó tìm thấy đủ bộ đồ dệt vải từ các cán bông, guồng quay xa, khung cửi người cổ dân tộc Cao Lan. Người ta còn đánh giá sự khéo tay thuỳ mị của người con gái qua tấm vải của họ dệt ra. Người giàu đi hỏi con dâu còn kiểm tra xem tay vải của cô gái tự dệt có đẹp hay không thì mới quyết hỏi làm con dâu.

Ngoài ra người Cao Lan còn có một số nghề thủ công khác như lò rèn nông cụ, vũ khí tự tạo, nghề thủ công của người Cao Lan chủ yếu nhằm tự cung tự cấp đáp ứng nhu cầu sản xuất và đời sống hàng ngày rất phong phú đa dạng, mang bản sắc dân tộc độc đáo.

 Dân tộc Cao Lan có đời sống tinh thần rất phong phú, Dân ca Cao Lan là sinh hoạt văn hóa đặc sắc được các thế hệ người Cao Lan kế thừa và lưu truyền từ nhiều đời nay. Trong tiềm thức của mỗi người dân Cao Lan đều có ý thức tự hào về lịch sử và văn hoá dân tộc mình, nên đã cùng nhau đoàn kết để gìn giữ và bảo vệ. Dân ca Cao Lan được lưu truyền hết sức tự nhiên và giản dị, bởi nó không bị lệ, luật ràng buộc chặt chẽ, cũng không bị lệ thuộc vào không gian hay thời gian thể hiện. Đơn giản, đó chỉ là những cuộc hát trong gia đình khi năm mới đến, hát chúc mừng khách đến chơi, hát giao duyên trong đám cưới, hát kể về công lao cha mẹ sinh thành nuôi dưỡng, hát đối đáp khi lao động, hát giao duyên, hay ngày nay là ca ngợi Đảng và Bác trong các không gian rộng mở…, thể hiện muôn mặt đời sống văn hóa, tinh thần, các phong tục tập quán của người Cao Lan.

Dân ca Cao Lan còn là sinh hoạt tinh thần giúp gắn kết cộng đồng. Khi hát, người ta quên hết khó khăn, vất vả của cuộc sống thường ngày, quên đi mọi hiềm khích mà chỉ còn ở đó tiếng hát với tình yêu đôi lứa, tình yêu quê hương, động viên nhau lao động và vui sống, qua đó con người trở nên gần gũi, yêu thương nhau hơn.

Trước xu thế hội nhập, phát triển trong cuộc sống hiện đại, đời sống văn hoá, xã hội và tinh thần của người Cao Lan cũng có nhiều biến đổi. Dân ca Cao Lan đang bị mai một do thế hệ trẻ không còn say mê như trước. Đa số những bài Sịnh ca được ghi chép bằng chữ Hán, nên chỉ có những người biết chữ Hán mới đọc được. Lớp người trung niên và mới lớn không biết chữ Hán thì không hiểu về nội dung của những câu hát, mặc dù họ vẫn hát kiểu “thuộc lòng”. Đây là những trở ngại đối với việc truyền dạy và lưu giữ di sản đặc sắc này của người Cao Lan.

Với nỗ lực bảo tồn và phát huy di sản Dân ca Cao Lan, tháng 12 năm 2012, Dân ca Cao Lan đã được Bộ trưởng Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch quyết định đưa vào Danh mục di sản văn hoá phi vật thể quốc gia, khẳng định thêm về giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học của loại hình Nghệ thuật trình diễn dân gian cần được bảo tồn và phát huy này.

Thanh Nga