Sẽ tăng giá trị nếu chuyển đổi nông nghiệp

“Ngành nông nghiệp tạo ra sản phẩm nhưng cũng kèm theo một cái giá phải trả về môi trường. Đã đến lúc không thể ‘làm theo cách cũ’ được nữa, tốc độ tăng trưởng đã giảm sút, nông nghiệp dễ bị tổn thương trước các hiểm họa thời tiết và nông nghiệp cũng tạo dấu chân môi trường nghiêm trọng. Cần thay đổi để vượt qua những thách thức này, để đảm bảo tăng trưởng nông nghiệp trong tương lai và đáp ứng yêu cầu, nguyện vọng của người dân Việt Nam được tốt hơn.”

Đây là khẳng định của ông Ousmane Dione, Giám đốc quốc gia ngân hàng thế giới tại Việt Nam trong lễ công bố Báo cáo Phát triển Việt Nam 2016 với chủ đề “Chuyển đổi nông nghiệp Việt Nam: Tăng giá trị, giảm đầu vào” vừa qua tại Hà Nội.

Tính bền vững trong tăng trưởng chưa cao

Trong vài thập kỷ qua ngành nông nghiệp Việt Nam đã đạt nhiều thành tích đáng kể, năng suất và sản lượng tăng góp phần hoàn thành mục tiêu quốc gia về an ninh lương thực, giảm nghèo, ổn định xã hội và thương mại. Năng suất sản xuất lúa tăng cao và thực hiện thâm canh tại các nông hộ nhỏ mang lại hiệu quả lớn đã làm cho nhiều nước đang phát triển phải thèm muốn. Đồng thời Việt Nam đã trở thành một trong những nước xuất khẩu nông sản – lương thực hàng đầu trên thế giới. Việt Nam xếp thứ 5 về xuất khẩu thủy sản, gạo, cà phê, chè, hạt điều, tiêu đen, cao su và sắn.

Mặc dù vậy, chất lượng và tính bền vững trong tăng trưởng nông nghiệp, và cách thức phát triển vẫn còn nhiều điều phải bàn. Tỉ suất lợi nhuận thấp trong các nông hộ nhỏ, tình trạng thiều việc làm tương đối nghiêm trọng trong lao động nông nghiệp, chất lượng sản phẩm và an toàn vệ sinh thực phẩm không ổn định và thậm chí còn ở mức thấp, mức độ bổ sung giá trị thấp, trình độ đổi mới sáng tạo công nghệ và thể chế còn hạn chế, tất cả các yếu tố đó đã thể hiện chất lượng tăng trưởng tương đối thấp của nông nghiệp Việt Nam.

Hiện nay, tốc độ tăng trưởng GDP nông nghiệp và mức tăng năng suất yếu tố tổng hợp đã chậm lại. Trên một số phương diện, phát triển nông nghiệp đã gây tổn hại môi trường như tàn phá rừng, mất đa dạng sinh học, thoái hóa đất, ô nhiễm nước và phát thải khí nhà kính. Tại hầu hết các địa phương, tăng trưởng nông nghiệp chủ yếu dựa trên tăng diện tích canh tác, thâm canh, tăng vụ và tăng cường sử dụng phân bón, tài nhuyên thiên nhiên. Vì vậy, sản lượng đầu ra ngày càng đòi hỏi chi phí đầu vào cao hơn và làm tăng chi phí môi trường.

Ngành nông nghiệp và hệ thống lương thực nói chung của Việt Nam đang đứng trước một bước ngoặt. Tuy đã gặt hái nhiều thành công và đứng trước vận hội lớn cả trong và ngoài nước nhưng ngành nông nghiệp cũng đang phải đối mặt với những thách thức lớn về dân số, kinh tế và môi trường. 

Theo báo cáo, để duy trì vị thế cạnh tranh trên thị trường quốc tế của mình, đã đến lúc ngành nông nghiệp Việt Nam phải thực hiện “tăng giá trị, giảm đầu vào”, tức là phải tạo thêm giá trị kinh tế cho nông dân và người tiêu dùng, đồng thời giảm sử dụng tài nguyên thiên nhiên, lao động và các nguồn lực khác. Ngoài ra, ngành nông nghiệp còn phải chuyển hướng cạnh tranh bằng cách trở thành nguồn cung đáng tin cậy, chất lượng ổn định, đảm bảo an toàn thực phẩm và tạo thêm nhiều giá trị. Cần tạo sự thay đổi không chỉ trong mô hình tăng trưởng mà ngay cả trong cơ cấu sản xuất và tổ chức chuỗi cung ứng.

Hiện nay, sản xuất và cung ứng còn khá manh mún, mối liên kết tập thể giữa các nông dân và sự phối hợp theo ngành dọc còn yếu. Đó là nguyên nhân làm tăng chi phí giao dịch, không tận dụng được lợi thế qui mô và không tạo động lực sản xuất ra hàng hóa và ngyên vật liệu với chất lượng ngày càng cao. Mô hình quản lý nhà nước trong ngành nông nghiệp cũng cần thay đổi, nhà nước cần thay đổi cách thức cung ứng dịch vụ hỗ trợ về công nghệ và điều tiết, đầu tư và chi công, và áp dụng các chính sách nhằm khuyến khích đầu tư cho nông dân và các doanh nghiệp nông nghiệp.

Giảm điều hành, tăng kiến tạo

Nhằm giải quyết các thách thức trên, WB đã đề xuất một số khuyến nghị chính sách. Trong đó, Chính phủ có thể kết hợp một số biện pháp như nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước, tăng cường các biện pháp ưu đãi, hợp lý hóa cung cấp dịch vụ để qua đó khuyến khích và theo dõi phát triển nông nghiệp xanh, nâng cao hiệu quả hệ thống an toàn thực phẩm và bảo vệ người tiêu dùng.

Chính phủ cũng có thể hỗ trợ phát triển các dịch vụ nhằm đáp ứng các đòi hỏi ngày càng tăng về thông tin, các công cụ kỹ thuật và tài chính nhằm quản lý rủi ro nông nghiệp được tốt hơn. Nếu tăng cường công tác giáo dục và đào tạo nghề sẽ giúp đẩy nhanh ứng dụng công nghệ canh tác và chế biến sau thu hoạch và tạo cơ sở hình thành một thế hệ nông dân mới. Ngoài ra cũng phải kiến tạo và duy trì một môi trường đầu tư và vận hành thuận lợi cho các doanh nghiệp nông nghiệp nhằm tăng giá trị cho nông sản Việt Nam và “tái xây dựng hình ảnh” cho chúng như là những sản phẩm có chất lượng và bền vững.

Báo cáo cho rằng, Chính phủ có thể giảm vai trò đầu tư trực tiếp nếu khuyến khích đầu tư tư nhân có hiệu quả hơn, kể cả thông qua hình thức đối tác công-tư. Nếu làm được như vậy sẽ giải phóng được nguồn lực để tập trung hơn vào công tác điều tiết. Nhìn chung, hiện đại hóa hệ thống nông-lương sẽ hiệu quả hơn nếu chính phủ thực hiện giảm điều hành, tăng kiến tạo.

Anh Mai