Sức sống câu hát Xoan

Hát Xoan là di sản văn hoá phi vật thể quý giá của vùng đất Tổ Vua Hùng, nó tồn tại lâu đời và ăn sâu vào mỗi tiềm thức của người dân nơi đây. Hát Xoan Phú Thọ tại Việt Nam cần được UNESCO công nhận là di sản văn hoá phi vật thể của nhân loại.

Có lẽ phải tận mắt thấy, lắng tai nghe mới hiểu rõ được ý nghĩa sự thiêng liêng của những làn điệu Xoan. Xoan là tiếng hát làng chạ dâng thần linh cầu chúc, khấn nguyện thần linh ban phúc cho làng chạ với ý nghĩa cầu cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt…Chữ Xoan là từ chữ Xuân đọc trẹo ra. Các làn điệu Xoan cổ đều được bắt nguồn từ những làng cổ nằm ở địa bàn trung tâm bộ Văn Lang thời các vua Hùng dựng nước.

Nghệ nhân hát Xoan Phú Thọ

Nói đến hát Xoan, người dân Phú Thọ cho biết đến tiếng tăm của nghệ nhân Nguyễn Thị Lịch ở thôn An Thái, xã Phượng Lâu, TP. Việt Trì. Sinh ra trong một gia đình giàu truyền thống hát Xoan, có ông nội là trùm hát Xoan nổi tiếng, cụ Nguyễn Tất Thắng. Ngay từ năm 13 tuổi, bà đã được cha truyền dạy các làn điệu hát Xoan. Lúc đầu, do lời hát là chữ Hán và bước đi, lối lại rất khó học nên bà cảm thấy không có hứng thú với nghiệp hát Xoan. Nhưng từ khi bà được cha giảng giải cho ý nghĩa sâu xa của 14 quả cách tình yêu và niềm đam mê hát Xoan của bà trở nên mãnh liệt. Mặc dù thu nhập của gia đình chủ yếu trông vào đồng lương hưu của chồng cộng thêm lợi nhuận thu được từ vườn ruộng. Nhưng nhờ có sự ủng hộ, giúp đỡ của chồng và các con, bà Lịch đã quyết định dồn hết tâm huyết của mình để phát triển phường Xoan. Bà Lịch tâm sự “Dường như Xoan đã là cái nghiệp ăn sâu vào trong tiềm thức của tôi. Tôi muốn truyền lại nghiệp hát Xoan cho con cháu, cho thế hệ sau…điều quan trọng nhất là tôi không muốn nghệ thuật hát Xoan truyền thống của quê hương đất Tổ Vua Hùng bị mai một”. Đến nay, bà Lịch đã đào tạo được 4 lớp học hát Xoan với gần 40 người biết hát. Trong đó, người nhiều tuổi nhất là 86 tuổi, người trẻ nhất là 10 tuổi. Cả 3 người con của bà Lịch là anh Cấn Xuân Tuấn, Cấn Xuân Tiến, Cấn Thị Thuý An đều theo nghiệp hát Xoan của mẹ. Đặc biệt các cháu nội, cháu ngoại cũng say mê những điệu Xoan.

Con đường giúp cho hát Xoan luôn tồn tại và có sức sống mãnh liệt chính là không gian diễn xướng…Không chỉ trên sân khấu mà còn diễn trong ngày lễ tết, tổ chức cầu an, cầu may, chúc thọ…Theo khảo sát của Sở VHTT&DL Phú Thọ, những điệu Xoan cổ chỉ được lưu giữ tương đối đầy đủ ở 4 phường Xoan gốc là thôn An Thái (xã Phượng Lâu - TP. Việt Trì); thôn Thét, thôn Phù Đức, thôn Kim Đái (xã Kim Đức - TP. Việt Trì). Còn những địa bàn liên quan đến hát Xoan (17 xã thuộc tỉnh Phú Thọ và tỉnh Vĩnh Phúc) chỉ đón phường Xoan về hát trong lễ hội đầu xuân. Nhưng hiện nay, đa số những người yêu thích hát xoan đều đã ngoài độ tuổi 60, còn những người trẻ tuổi không mấy quan tâm đến loại hình nghệ thuật này. Hiện nay, việc truyền dạy hát xoan cho hế hệ trẻ đang gặp nhiều khó khăn do các nghệ nhân cao tuổi còn rất ít.

Được biết, để khắc phục và phát huy những thế mạnh của những nghệ nhân cao tuổi, Sở VHTT&DL Phú Thọ cũng đã tổ chức mời các nghệ nhân hướng dẫn, truyền dạy loại hình nghệ thuật này cho thế hệ trẻ. Đồng thời, tỉnh còn gắn hát Xoan với du lịch, vừa góp phần nâng cao đời sống tinh thần, giúp đồng bào có công ăn việc làm cải thiện cuộc sống, vừa tăng thêm phần hấp dẫn đối với du khách khi đến với Phú Thọ. Bên cạnh đó là những cuộc hội thảo, hội diễn, những băng hình về Hát Xoan, những bài hát, nhưng ca cảnh dựa trên làn điệu Xoan nhằm đưa làn điệu này tới mọi miền Tổ quốc và hơn nữa...sẽ lan tỏa xa hơn, trở thành loại sản văn hóa phi vật thể của nhân lại nếu Hát Xoan giữ được cái hồn, cái cốt lõi của chính nó.

Trước tình hình đó, mới đây, Phó Thủ tướng Nguyễn Thiện Nhân đã yêu cầu Bộ VHTT&DL hướng dẫn UBND tỉnh Phú Thọ xây dựng hồ sơ "Hát Xoan Phú Thọ" trình Tổ chức Khoa học, Giáo dục và Văn hóa của Liên Hợp quốc (UNESCO) xem xét đưa vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp.

Tuy nhiên, để thực hiện là rất vất vả, có những khó khăn mà theo Nhạc sĩ Đặng Hoành Loan - nguyên Phó Viện trưởng Viện Âm nhạc Việt Nam thì: “Lập hồ sơ đưa hát Xoan thành di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại cần được bảo vệ khẩn cấp là đúng đắn và xứng đáng với loại hình nghệ thuật này. Nhưng hiện tại hát Xoan có rất ít công trình khoa học, nghiên cứu vì thế không có nhiều cơ sở dữ liệu. Bên cạnh đó các nhà nghiên cứu Việt Nam mới đọc được sơ lược và hiểu biết về nghệ thuật này còn mong manh, chưa có các nhà nghiên cứu lớn nghiên cứu về hát Xoan dưới góc độ lịch sử, văn hóa…và cuối cùng để chứng minh được sức lan tỏa ấy, phải nghiên cứu trên 18 làng, sẽ rất khó khăn và tốn kém nhưng nếu không thực hiện sẽ không chứng minh được sức sống, sức lan tỏa và tình cảm của cộng đồng đối với hát Xoan".

Ông Loan cho rằng: "Để làm được việc lập hồ sơ hát Xoan, cần phải có một tổ chức thực hiện hồ sơ giữa các nhà khoa học và những người thực hiện hết sức tâm huyết và có trách nhiệm. Thêm nữa là không nên vội vã, phải có nhân lực mới thực hiện được…Đến cuối tháng 3, hồ sơ hát xoan sẽ được hoàn tất để trình UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại cần được bảo vệ khẩn cấp…”.

Trước thực trạng loại hình nghệ thuật trên mảnh đất cội nguồn của dân tộc đang đứng trước nguy cơ ngày càng mai một, thì việc đi tìm những biện pháp để bảo tồn và phát triển nghệ thuật hát xoan đang được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Mô hình bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể mà UNESCO đề xướng là bảo tồn di sản đó trong cộng đồng. Hình thức này cũng sẽ giúp cộng đồng sở hữu di sản ý thức được giá trị văn hoá của mình để gìn giữ và phát huy nó. Hát xoan gắn liền với lễ hội, với nhu cầu tâm linh, không được “cắm rễ” vào mảnh đất lễ hội, hát xoan sẽ lụi tàn.

Kim Phượng