Năng suất lao động: Yếu tố quan trọng cho tăng trưởng

Theo Báo cáo năng suất Việt Nam do Viện Nghiên cứu Kinh tế và Chính sách, Trường Đại học Kinh tế (ĐHQG Hà Nội) và Viện Chính sách Quốc gia Nhật Bản phối hợp thực hiện, Việt Nam chưa trải qua giai đoạn tăng thật sự nhanh về năng suất - yếu tố quan trọng của một nền kinh tế cất cánh đến thu nhập cao.

Tăng năng suất chưa đủ nhanh để thu hẹp khoảng cách với các nước khác

Theo TS Vũ Tiến Lộc, Chủ tịch Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), Việt Nam đã có nhiều nỗ lực mạnh mẽ trong việc cải thiện năng năng suất lao động trong những năm gần đây, nhờ đó năng suất lao động của Việt Nam đã có những cải thiện đáng kể, cả về giá trị và tốc độ.

Năng suất lao động năm 2020 tính theo giá so sánh năm 2010 chỉ tăng 5,4% (so với mức tăng 6,2% năm 2019, và ở mức thấp nhất trong 5 năm gần đây), đạt mức 117,94 triệu đồng/lao động theo giá hiện hành (tương đương 5.081 USD/lao động). Mức tăng này cao hơn khi so sánh với các quốc gia trong khu vực.

Năng suất lao động của Việt Nam được cải thiện rõ nét, bình quân giai đoạn 2016 - 2020 tăng 5,8%/năm, cao hơn giai đoạn 2011 - 2015 (4,3%) và vượt mục tiêu đề ra (5%). Đóng góp của năng suất các nhân tố tổng hợp (TFP) bình quân 5 năm đạt khoảng 45,2% (mục tiêu đề ra là 30 - 35%). Mô hình tăng trưởng dần chuyển dịch từ chiều rộng sang chiều sâu, giảm dần sự phụ thuộc vào khai thác tài nguyên, xuất khẩu thô, lao động giá rẻ, mở rộng tín dụng…, từng bước chuyển sang dựa vào ứng dụng khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Ông Lộc cho biết, nếu so sánh với các nước trong khu vực và trên thế giới, theo Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO), tốc độ tăng năng suất lao động của Việt Nam giai đoạn 2011 - 2020 là 5,11%, cao hơn mức trung bình của ASEAN (3,11%) và cao hơn hầu hết các quốc gia ASEAN, chỉ đứng sau Campuchia. Tuy nhiên, tốc độ này vẫn thấp hơn mức tăng của Trung Quốc (7%) và Ấn Độ (6%)

Mặc dù có mức tăng trưởng năng suất lao động cao, nhưng chưa đủ nhanh để có thể thu hẹp khoảng cách với các quốc gia khác. năng suất lao động của Việt Nam năm 2020, theo ước tính của ILO, thấp hơn 7 lần so với Malaysia; 4 lần so với Trung Quốc; 3 lần so với Thái Lan, 2 lần so với Philippines và 26 lần so với Singapore. Báo cáo 2020 của Tổ chức Năng suất châu Á (APO) cũng cho thấy, năng suất lao động Việt Nam tụt hậu so với Nhật Bản 60 năm, so với Malaysia 40 năm và Thái Lan 10 năm. Điều này cho thấy Việt Nam cần phải có nhiều nỗ lực mạnh mẽ hơn nữa trong việc cải thiện năng suất quốc gia.

Đưa ra “đơn thuốc” phù hợp cho vấn đề năng suất lao động Việt Nam

PGS.TS Nguyễn Đức Thành, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu kinh tế và chiến lược (VESS) cho biết, xét theo các ngành kinh tế, khu vực nông nghiệp năng suất còn thấp, khu vực công nghiệp có năng suất cao hơn cả. Vì thế, giống như một nước công nghiệp hóa điển hình, năng suất khu vực công nghiệp của Việt Nam đóng vai trò dẫn dắt toàn bộ nền kinh tế. Tuy nhiên, năng suất của khu vực chế biến chế tạo - khu vực được kỳ vọng nhiều nhất - lại không tăng lên theo thời gian, trong suốt giai đoạn từ năm 2000 đến nay.

Xét theo thành phần sở hữu, khu vực có vốn đầu tư nước ngoài thường được cho là khu vực có năng suất cao, vì cách thức hoạt động hiệu quả. Nhưng điều này chỉ đúng trong giai đoạn trước năm 2000. Sau đó, năng suất của khu vực này giảm rất mạnh. Điều này diễn ra song hành trong bối cảnh năng suất của khu vực chế biến, chế tạo bị kẹt lại từ năm 2000. Trong khi đó, khu vực tư nhân, ban đầu có năng suất rất thấp, nhưng được cải thiện với tốc độ ổn định liên tục.

Đáng chú ý, trong thời kỳ dịch covid, năng suất lao động của khu vực nhà nước lại là cao nhất. Điều này có được, theo ông Thành, là do đây là khu vực được cải cách liên tục, vì thế các doanh nghiệp nhà nước có năng suất thấp, hiệu quả kém đều bị loại bỏ hoặc được cổ phần hóa, góp phần cải thiện năng suất. Điều quan trọng là tất cả các doanh nghiệp khu vực nhà nước đều có cường độ vốn cao. Khi lượng vốn sử dụng lớn, năng suất lao động tự nhiên sẽ cao vì người lao động làm việc với một lượng vốn khổng lồ. Ngoài ra, các lĩnh vực hoạt động của doanh nghiệp nhà nước đều mang tính độc quyền hoặc có sự bảo hộ của nhà nước như viễn thông, năng lượng...

Đề cải thiện và nâng cao năng suất lao động thời gian tới, theo ông Nguyễn Tùng Lâm, Phó Viện trưởng Viện Năng suất Việt Nam, VN cần dựa vào thể trạng năng suất lao động của doanh nghiệp để có những giải pháp phù hợp, chứ không sao chép các mô hình nước ngoài. Vì vậy, cần nâng cao năng lực của đội ngũ chuyên gia năng suất lao động VN. Bên cạnh đó, đòi hỏi đội ngũ chuyên gia đủ năng lực để đánh giá một cách tổng thể, toàn diện, “bắt bệnh” cho các doanh nghiệp và đưa ra đơn thuốc cho vấn đề năng suất lao động Việt Nam.

“Trong bối cảnh hiện nay, doanh nghiệp đổi mới về khoa học công nghệ rất nhanh, nhưng đổi mới về tư duy, năng lực của cán bộ vận hành công nghệ không theo kịp. Hiện đã có nhiều doanh nghiệp bỏ rất nhiều tiền để đầu tư công nghệ, nhưng hệ thống quản lý không theo kịp vì thế vận hành không hiệu quả. Lực lượng có thể mang lại cải cách, thay đổi năng suất lao động cho Việt Nam là rất cần thiết, song lại đang rất thiếu. Vì thế cần nâng cao năng lực của đội ngũ này", ông Lâm nói.

Quỳnh  Chi (Vietnam Business Forum)