Giữ gìn và phát triển làng nghề khảm trai Chuôn Ngọ nức danh đất Bắc

Nghề khảm trai làng Chuôn Ngọ, xã Chuyên Mỹ, huyện Phú  Xuyên, Hà Nội mặc dù trải qua biết bao thăng trầm, có lúc tưởng như bị mai một, nhưng chính những người thợ khảm trai tâm huyết trong làng mà nghề khảm trai vẫn đang được gìn giữ và phát huy. 

Những nghệ nhân làng tranh khảm trai Chuôn Ngọ (xã Chuyên Mỹ, huyện Phú Xuyên, Hà Nội) luôn luôn đổi mới sáng tạo ra những mẫu tranh phong cảnh tinh xảo, kỹ thuật hơn theo ý tưởng của khách hàng… Sự thay đổi này đã giúp làng nghề khảm trai Chuôn Ngọ mặc dù trải qua ngàn năm tuổi với những giai đoạn thăng trầm nhưng vẫn luôn có vị thế ở trong và ngoài nước.

Làng nghề truyền thống lâu đời

Theo truyền thuyết và thần phả đình làng Chuôn Ngọ, nghề khảm trai nơi đây phát triển vào khoảng thế kỷ XI-XVI, do ông Trương Công Thành, một tướng văn võ song toàn đời Lý (1009 - 1225) gây dựng nên. Ông được dân làng suy tôn là ông tổ nghề và hiện ở đình làng vẫn thờ ông.

Nghề khảm trai là một nghề cần nhiều công sức, lắm công phu. Để có được một sản phẩm khảm trai tinh xảo, sống động, người nghệ nhân phải trải qua rất nhiều công đoạn khác nhau: từ vẽ mẫu, cắt theo họa tiết mẫu, dán miếng cắt đó vào gỗ và đục theo các họa tiết, đến dán miếng trai, dùng đá mài mài phẳng và dùng dao bằng thép tách tỉa ra các họa tiết nhỏ, dùng giấy ráp đánh cho nổi họa tiết lên. Cuối cùng toàn bộ sản phẩm sẽ được đánh vécni cho bóng lên để các họa tiết nổi lên sống động như một bức tranh.

Sản phẩm của làng nghề Chuyên Mỹ phát triển ngày càng đa dạng và phong phú về mẫu mã

Theo các số nghệ nhân làng cho biết: Nghề làm khảm trai đã có cách đây hàng nghìn năm. Nghề khảm trai không đơn giản chỉ là nghề đục đẽo, lắp ráp theo khuôn mẫu nhất định mà đó là cả một “chặng đường” nghệ thuật. Để có được nguyên liệu tốt nhất, người dân phải đến một số tỉnh trong nước để thu gom vỏ trai, ốc cỡ lớn, đồng thời nhập từ nước ngoài như từ Hồng Kông, Singapo…Trước đây, người thợ làng chủ yếu làm hoành phi, câu đối trong nhà thờ, đình đền, trang trí họa tiết trên sập gụ, tủ chè hay chế tác ra những bức tranh treo tường phỏng theo tích truyện Tam Quốc, những bộ “thông, trúc, cúc, mai” …. Theo thời gian và xu thế hội nhập, những người nghệ nhân khảm trai nơi đây đã từng bước nâng cao tay nghề để sáng tạo ra những mẫu tranh tinh xảo, kỹ thuật hơn như phong cảnh non nước, khắc họa chân dung…Nhờ vậy, sản phẩm của làng nghề Chuyên Mỹ phát triển ngày càng đa dạng và phong phú về mẫu mã, đáp ứng được nhu cầu trong nước và vươn xa ra thị trường quốc tế như Anh, Nga, Mỹ, Hà Lan, Nhật Bản…

Nét nổi bật của sản phẩm khảm trai Chuôn Ngọ là những mảnh trai không vỡ, luôn phẳng, đục gắn xuống gỗ rất khít. Việc lựa chọn vỏ trai, vỏ ốc, hay vỏ hến cho phù hợp với sản phẩm sắp làm ra cũng là một khâu rất quan trọng. Vỏ trai có nhiều loại: trai cánh mảnh nhỏ, sẫm màu; trai thịt trắng, vỏ mình dầy; trai Nông Cống (Thanh Hóa) có nhiều vân. Ốc biển phải là ốc xà cừ, có nhiều ở vùng biển Quy Nhơn, Quảng Nam, Đà Nẵng, Nha Trang, Phan Thiết… Ngoài ra, còn có một thứ vỏ trai đặc biệt gọi là Cửu Khổng (vì có 9 lỗ vỏ ở phía mép vỏ), có vân màu sắc phong phú hơn mầu cầu vồng. Muốn làm hàng mặt nổi như: núi non, cánh phượng, cánh công, phải tìm bằng được Cửu Khổng (Các Bào ngư này được khai thác ở một số đảo miền Bắc nước ta).

Nhiều nghệ nhân đã và đang tiếp tục gìn giữ và phát huy những tinh hoa nghề khảm trai truyền thống cha ông để lại

Nhiều người tin rằng Chuôn Ngọ là "đất tổ nghề" nên được ban cho những nét đặc sắc bí truyền khó lý giải trong mỗi tác phẩm. Đã có nhiều nghệ nhân từ nơi khác đến làng học nghề, tuy nhiên qua đánh giá của khách hàng, trình độ của họ không cao như những "thợ làng". Mỗi sản phẩm khảm trai Chuôn Ngọ thường trải qua sáu công đoạn cơ bản gồm: Vẽ mẫu; cưa vỏ trai, ốc theo bản vẽ; đục gỗ; gắn mảnh trai vào gỗ; mài khảm, tỉa đường nét; dùng bột đen làm rõ các chi tiết của bức tranh. Một trong những công đoạn được đánh giá khó nhất là “cẩn xà cừ” - đòi hỏi thao tác liên hoàn ở trình độ cao: Nghệ nhân sẽ dựa theo nét vẽ để đục gỗ và gắn nguyên liệu họa tiết, sau đó tỉa gọn, đánh bóng (mài khảm) rồi tô lại nét. Ngoài ra, để các mảnh trai trên bức tranh gỗ được đặt phẳng, người thợ phải mài thủ công vỏ trai rồi ngâm rượu, hơ lửa để chẻ róc, để cưa, đục thì các mảnh trai mới không bị vỡ.

Giữ gìn và phát triển

Trải qua hơn 1.000 năm, bước qua những thăng trầm, nghề khảm trai Chuôn Ngọ tưởng như bị mai một, nhưng các thế hệ thợ nghề tâm huyết vẫn bám trụ với nghề khảm trai. Hiện làng Chuôn Ngọ có hàng chục cơ sở sản xuất đồ khảm trai truyền thống, cùng lực lượng thợ nghề trong độ tuổi từ 30 – 50 chiếm đa số lên đến hàng trăm người.

Đã có lúc, nghề khảm trai Chuôn Ngọ tưởng chừng như mai một bởi những thăng trầm của thời gian và biến cố của lịch sử, nhưng sức sống của một làng nghề truyền thống vẫn mãi bền vững với thời gian, để hôm nay người Hà Nội vẫn tự hào có một làng nghề tinh xảo, với những sản phẩm độc đáo mà hiếm nơi nào có được. Hơn 70% số hộ trong làng có lao động làm nghề khảm trai và tham gia các hoạt động dịch vụ cho sự phát triển nghề khảm. Sản phẩm khảm trai Chuôn Ngọ đã vượt khỏi ranh giới quốc gia, vươn tầm ra châu lục và thế giới, đến với các thị trường khó tính như: Anh, Hà Lan, Mỹ, Nhật...

Khảm truyền thần được đánh giá là kỹ thuật cao nhất trong nghề khảm, đòi hỏi người chế tác phải là một "thợ nghệ nhân" - bên cạnh kỹ thuật chạm khắc còn cần có những hiểu biết về nhân vật truyền thần, để biến những vật liệu vô tri thành một bức chân dung lột tả được phong cách, thần thái và chiều sâu suy nghĩ của nhân vật. Cũng bởi vậy mà số lượng "thợ nghệ nhân" tại làng Chuôn Ngọ hiện chỉ còn đếm trên đầu ngón tay.

Để giữ nghề truyền thống của ông cha, những người nghệ nhân nơi đây không chỉ nỗ lực nâng cao tay nghề để cho ra đời những mẫu tranh tinh xảo, kỹ thuật hơn, mà còn không ngừng đổi mới tư duy, sáng tạo những đề tài mới để đáp ứng những nhu cầu theo xu hướng mới của khách hàng.Trước đây, các tác phẩm chạm khảm chủ yếu là hoành phi, câu đối trong nhà thờ, đình đền; họa tiết trang trí trên sập gụ, tủ chè; tranh treo tường phỏng theo các tích truyện như Tam Quốc; những bộ tranh cổ như “Tùng-Cúc-Trúc-Mai” hoặc “Vinh quy bái tổ”...Theo thời gian và xu thế hội nhập, những tác phẩm của làng Chuôn Ngọ dần thay đổi cả về đề tài cũng như mẫu mã trình bày. Những họa tiết chạm khảm giờ đây đã xuất hiện trên nhiều vật dụng thường ngày như hộp đựng trà, ống đũa, bát đĩa, tranh lưu niệm…

Tại làng Chuôn Ngọ, nhiều nghệ nhân đã và đang tiếp tục gìn giữ và phát huy những tinh hoa nghề khảm trai truyền thống cha ông để lại. Một trong những nghệ nhân trẻ ở trong làng chính là anh Nguyễn Thanh Tuấn. Đến nay, anh Tuấn đã có hơn 20 năm làm nghề khảm trai truyền thống. Anh Tuấn cho hay, để theo được nghề, những người làm nghề khảm trai phải có niềm đam mê, yêu thích. Đặc biệt, khâu chọn trai cũng khá quan trọng, phải là người có kinh nghiệm.

Sản phẩm khảm trai Chuôn Ngọ đã vượt khỏi ranh giới quốc gia, vươn tầm ra châu lục và thế giới

Vỏ trai được ưa chuộng nhất phải kể đến trai ngọc môi vàng, đây là một loài trai ngọc sinh sống ở biển, có hai biến thế màu sắc trai môi trắng và trai môi vàng. Vỏ trai gần như tròn, dẹp hai bên, kích thước lớn, mặt trong có lớp xà cừ dày và óng ánh. "Nguyên liệu để làm ra một sản phẩm không khó để tìm kiếm, đối với các nguyên liệu quý hiếm có tiền là ta có thể mua được tuy nhiên kinh nghiệm là phải đúc kết từ nhiều năm mới có, mỗi một người thợ để làm ra một sản phẩm đẹp, ưng ý đều có các kỹ năng, niềm đam mê sáng tạo", anh Tuấn bộc bạch.

Trải qua bao thăng trầm như nhiều làng nghề truyền thống của dân tộc Việt Nam, những người thợ làng Chuôn Ngọ vẫn ngày đêm gìn giữ và phát huy tinh hoa của nghề truyền thống - bằng những đôi bàn tay chai sạn qua năm tháng, bằng tâm huyết và tình yêu nghề cháy bỏng, để lưu truyền những giá trị truyền thống gắn với lịch sử Thăng Long nghìn năm văn hiến mà thế hệ những nghệ nhân đời trước đã để lại.

Bảo Đan (Vietnam Business Forum)

Trang thông tin có sự phối hợp của Chi cục Phát triển nông thôn Hà Nội