Phát triển AI mở để công nghệ số thực sự “rẻ như không khí”

Tại Diễn đàn Công nghệ mở Việt Nam 2025, Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng nhấn mạnh rằng công nghệ số đã trở thành “không khí thở” của thời đại mới và cần phải “rẻ như không khí”. Ông cảnh báo rằng việc phụ thuộc vào các “hộp đen” công nghệ đắt đỏ từ nước ngoài kéo theo nguy cơ mất quyền kiểm soát các hạ tầng trọng yếu, đồng thời kìm hãm khả năng sáng tạo và tự chủ của quốc gia.

Trước xu hướng toàn cầu, nhiều quốc gia hiện chỉ chọn mua công nghệ mở thay vì các giải pháp khép kín, Việt Nam cũng xác định chiến lược tương tự. Chiến lược này dựa trên các nền tảng mã nguồn mở, kiến trúc mở và chuẩn mở, đồng thời thúc đẩy một văn hóa sáng tạo mở trong cộng đồng.

Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng nhấn mạnh rằng triết lý mở chỉ có thể phát huy hiệu quả nếu đi kèm với một hạ tầng vật lý vững chắc, tự chủ. Đây là cơ sở để Việt Nam vừa tận dụng tri thức nhân loại, vừa tạo ra một mặt bằng sáng tạo mới, nơi “sự sáng tạo vĩ đại nhất là sự sáng tạo của toàn dân”, giúp quốc gia duy trì độc lập công nghệ và tối ưu hóa lợi ích trong kỷ nguyên số.

3 trụ cột kiến tạo hệ sinh thái AI Việt Nam

Để hiện thực hóa triết lý công nghệ mở, Việt Nam đang đứng trước một ngã rẽ chiến lược: tiếp tục phụ thuộc vào các hệ sinh thái công nghệ đóng, độc quyền, hay lựa chọn con đường tự chủ dựa trên AI mở. Theo PGS.TS Vũ Hải Quân, Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ, AI hiện nay đã vượt khỏi vai trò công cụ ứng dụng, trở thành “hạ tầng trí tuệ quốc gia”, tương tự như điện, đường hay internet.

Trên cơ sở đó, các chuyên gia đề xuất 03 trụ cột chiến lược để xây dựng hệ sinh thái AI Việt Nam tự chủ. Trụ cột đầu tiên là hạ tầng tính toán quốc gia - “xương sống vật lý” của trí tuệ nhân tạo. AI tạo sinh đòi hỏi năng lực tính toán khổng lồ, vì vậy việc phát triển các trung tâm dữ liệu và cụm tính toán hiệu năng cao “Make in Vietnam” là điều kiện tiên quyết, giúp giảm phụ thuộc vào các giải pháp nước ngoài đắt đỏ.

Trụ cột thứ hai là nền tảng dữ liệu mở, được coi là “huyết mạch” nuôi dưỡng các mô hình AI. Thách thức hiện nay là xây dựng kho dữ liệu quốc gia chuẩn hóa, đặc biệt với dữ liệu tiếng Việt. Khi nắm vững nguồn dữ liệu này, AI có thể “nói ngôn ngữ của chúng ta, hiểu văn hóa của chúng ta” và phục vụ người dân với chi phí tối ưu.

Trụ cột cuối cùng là cộng đồng AI mở, hay “bộ óc tập thể” của quốc gia. Đây là không gian kết nối các nhà khoa học, kỹ sư và doanh nghiệp, cùng đóng góp tri thức, giảm lặp lại chi phí nghiên cứu. Tuy nhiên, vận hành một hệ thống mở quy mô quốc gia đặt ra những thách thức thực tế về an ninh và hiệu quả đầu tư, đang là bài toán cấp bách mà các doanh nghiệp và cơ quan quản lý phải giải quyết.

Ứng dụng công nghệ mở vào thực tiễn

Trong khi chiến lược quốc gia về phổ cập công nghệ đã rõ ràng, việc triển khai AI mở vào thực tiễn doanh nghiệp đòi hỏi cân bằng giữa “mở” để rẻ và phổ biến, và “an toàn” để bền vững. Các doanh nghiệp công nghệ nhận thấy phát triển AI mở phải đi kèm các tiêu chuẩn bảo mật nghiêm ngặt. Đại diện Palo Alto Networks Việt Nam chỉ ra 04 nhóm rủi ro trọng yếu mà bất kỳ hệ thống AI mở nào cũng phải đối mặt: dữ liệu và quyền riêng tư, an ninh mạng, lỗi hệ thống và lỗ hổng trong chuỗi cung ứng. Vì vậy, xây dựng tiêu chuẩn AI cho Việt Nam cần bám sát các nhóm rủi ro này và tham chiếu nhanh chóng các chuẩn mực quốc tế đang hình thành.

Bên cạnh an ninh, thách thức lớn là chi phí đầu tư hạ tầng ban đầu. Ông Nguyễn Di An từ Quantum Việt Nam ví dữ liệu như “dầu thô”, còn hệ thống AI là “nhà máy lọc dầu”. Chi phí để xây dựng và vận hành các “nhà máy” này rất cao, biến tối ưu hóa hạ tầng thành bài toán sống còn để giảm giá thành sản phẩm đầu cuối.

Chính tại điểm nghẽn chi phí này, công nghệ mở phát huy tác dụng tối đa. Nó không chỉ là lựa chọn đạo đức mà còn là giải pháp kinh tế, giúp tối ưu chi phí và năng lượng, đồng thời tạo nền tảng cho các hệ thống AI minh bạch.

 PGS.TS Ngô Hồng Sơn, Chủ tịch CLB Phần mềm Tự do Nguồn mở Việt Nam, nhấn mạnh rằng ưu tiên hàng đầu là phát triển hạ tầng. Khi nền móng hạ tầng vững chắc, các yếu tố khác như mô hình hay ứng dụng mới có thể phát triển tự nhiên, đảm bảo AI Việt Nam “đi xa và đi đúng”.

Vượt lên trên những bài toán kỹ thuật và chi phí, Việt Nam đã xác định lộ trình dài hạn để biến công nghệ mở thành công cụ định hình tương lai. Năm 2026 được xem là cột mốc quan trọng khi Chương trình hành động quốc gia về phát triển cộng đồng mở, tập trung vào AI mở, sẽ chính thức triển khai, nhằm xây dựng hệ sinh thái đổi mới sáng tạo bền vững, mang đậm bản sắc Việt Nam.

Để hiện thực hóa lộ trình này cần cơ chế hợp tác ba bên. Theo Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng, Nhà nước sẽ dẫn dắt thông qua sử dụng mã nguồn mở trong chính phủ số, xây dựng trung tâm siêu tính toán AI quốc gia, trung tâm dữ liệu mở và đặt hàng các bài toán AI mở. Doanh nghiệp sẽ phát triển nền tảng mở, các viện - trường nuôi dưỡng cộng đồng mở. Mỗi người hãy nhận lấy một phần việc và cam kết hành động.

PGS.TS Vũ Hải Quân khái quát: nếu năm 1945 Việt Nam khẳng định “Không có gì quý hơn độc lập tự do”, thì đến năm 2025, trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo, chân lý đó tiếp nối bằng “Không có gì quan trọng hơn chủ quyền số”. Phát triển AI mở là con đường duy nhất để bảo vệ chủ quyền này, đồng thời đảm bảo mọi người dân được hít thở “bầu không khí công nghệ” bình đẳng, hướng tới mục tiêu quốc gia hùng cường vào năm 2045.

Hương Ly (Vietnam Business Forum)