Xuất khẩu tuân thủ “tiêu chuẩn xanh” bằng chiến lược chuyển đổi kép

Khi các thị trường nhập khẩu chủ lực đồng loạt siết chặt tiêu chuẩn xanh, xuất khẩu Việt Nam đối diện lựa chọn then chốt: hoặc chuyển đổi kép (chuyển đổi xanh và chuyển đổi số) để đáp ứng “luật chơi mới”, hoặc chấp nhận nguy cơ bị gạt khỏi chuỗi cung ứng toàn cầu.

Bức tranh kinh tế 10 tháng đầu năm 2025 vẫn sáng với tổng kim ngạch xuất nhập khẩu ước đạt 762 tỷ USD, tăng 17,4% so với cùng kỳ, cùng mức xuất siêu gần 20 tỷ USD. Tuy nhiên, bên cạnh quy mô mở rộng, áp lực về “luật chơi xanh” mới đang đè nặng lên các đơn hàng. Giai đoạn tăng trưởng dựa vào giá rẻ, lao động thấp và tài nguyên thô đang khép lại, nhường chỗ cho những yêu cầu khắt khe về môi trường và trách nhiệm bền vững.

Chuyển đổi kép là tất yếu

Áp lực đã hiện hữu ngay trước mắt với cột mốc ngày 01/01/2026 - thời điểm Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM) của EU chính thức vận hành đầy đủ, buộc các nhà nhập khẩu phải trả chi phí cho lượng phát thải carbon. Cơ chế này tác động trực tiếp tới các ngành sắt thép, xi măng, nhôm, phân bón. Song song, Quy định chống phá rừng (EUDR) tạo thêm sức ép lớn lên các ngành xuất khẩu chủ lực như gỗ, cà phê, cao su, yêu cầu chứng minh sản phẩm không liên quan đến phá rừng sau 31/12/2020 với dữ liệu GPS chính xác tới từng lô đất.

Có thể thấy, truy xuất nguồn gốc, chứng nhận FSC/PEFC hay kiểm soát chuỗi cung ứng không còn là “điểm cộng” mà đã trở thành điều kiện bắt buộc để hàng hóa thâm nhập thị trường EU. Sự nghiêm ngặt của các tiêu chuẩn xanh cũng được áp dụng đồng đều cho mọi doanh nghiệp, từ tập đoàn lớn đến nhà máy gia công nhỏ. Nếu không chứng minh được dữ liệu minh bạch về dấu chân carbon, nguy cơ bị loại khỏi chuỗi cung ứng toàn cầu là điều hoàn toàn có thể xảy ra.

Thực tế triển khai chuyển đổi xanh tại Việt Nam đang gặp rào cản lớn: thiếu các thước đo chuẩn thống nhất. Ông Nguyễn Đình Tùng - Chủ tịch Vina T&T Group cho biết dù doanh nghiệp đã áp dụng đo phát thải, sử dụng năng lượng tái tạo và xây dựng tiêu chuẩn nội bộ, việc chứng minh mức phát thải theo yêu cầu từng thị trường vẫn gặp khó, khiến nhu cầu thiết lập chuẩn quốc gia về trung hòa carbon trở nên cấp bách.

Ngoài đo lường carbon, doanh nghiệp còn phải đối mặt rào cản phi thuế quan khắt khe về an toàn thực phẩm. Bà Hoàng Thị Liên - Chủ tịch Hiệp hội Hồ tiêu và Cây gia vị Việt Nam, nhấn mạnh EU đặc biệt kiểm soát dư lượng thuốc bảo vệ thực vật. Với cây trồng dễ sâu bệnh, việc sử dụng thuốc là cần thiết nhưng phải quản lý liều lượng nghiêm ngặt theo quy định từng thị trường để đạt tiêu chuẩn và gia tăng giá trị sản phẩm.

Trong cuộc đua tiêu chuẩn xanh, khoảng cách năng lực giữa các nhóm doanh nghiệp ngày càng lớn. Khối FDI có lợi thế về vốn và công nghệ, chuyển đổi nhanh, trong khi doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) gặp nhiều trở ngại. Theo ông Đinh Hồng Kỳ - Phó Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp TP. Hồ Chí Minh, 65% doanh nghiệp gặp khó về tài chính khi triển khai dự án xanh, trong khi chỉ khoảng 12% có đội ngũ am hiểu ESG, làm chậm tiến độ chuyển đổi.

Theo ông Hoàng Dương Tùng, Chủ tịch Mạng lưới Không khí sạch Việt Nam, một phần nguyên nhân là các ngân hàng thiếu bộ tiêu chí rõ ràng để cấp vốn cho dự án xanh. Việc sớm xây dựng tiêu chuẩn cụ thể theo ngành sẽ giúp doanh nghiệp định hướng đầu tư đúng và tạo điều kiện để ngân hàng đồng hành hiệu quả.

Áp lực thay đổi tư duy và chính sách

Trong bối cảnh các rào cản xanh ngày càng gắt gao, nhiều doanh nghiệp Việt coi “chuyển đổi kép” là lối mở. Công nghệ giúp minh bạch dữ liệu, tối ưu vận hành và biến yêu cầu ESG từ áp lực thành lợi thế cạnh tranh.

Tuy nhiên, chuyển đổi không chỉ là chuyện chi tiền hay mua thiết bị. Theo bà Trần Thị Thu Trang - Chủ tịch Hanel PT, yếu tố quyết định nằm ở con người và quản trị, bởi ESG là quá trình thay đổi toàn diện đòi hỏi sự đồng thuận trong toàn bộ doanh nghiệp. Tư duy “chi phí” cũng cần được thay bằng “đầu tư”, như cách ông Nguyễn Quốc Khánh - Giám đốc điều hành Nghiên cứu và Phát triển công ty Vinamilk nhấn mạnh: “Vượt qua được hàng rào xanh của châu Âu hay Nhật Bản sẽ đưa sản phẩm Việt vào phân khúc giá trị cao hơn”.

Về phía nhà nước, các cơ quan hoạch định chính sách đang đẩy nhanh chuyển đổi. Cục Xúc tiến thương mại đang hoàn thiện Chương trình Go Global 2026–2035 nhằm hỗ trợ doanh nghiệp mở rộng thị trường, dẫn dắt chuỗi giá trị và thúc đẩy chuyển đổi xanh thông qua hệ sinh thái kết nối giữa nhà nước - doanh nghiệp - địa phương.

Tầm nhìn dài hạn của Việt Nam đang rõ nét hơn khi thị trường tín chỉ carbon sẽ thí điểm cuối năm 2026. Giai đoạn 2025 - 2028 tập trung xây dựng hạ tầng kỹ thuật và hệ thống quản lý; từ 2029 sẽ vận hành đầy đủ và đấu giá hạn ngạch phát thải. Doanh nghiệp sớm triển khai đo lường - giảm phát thải sẽ hưởng lợi kép: giữ đơn hàng từ thị trường khó tính và tạo tín chỉ carbon để bán lại.

Thách thức lớn nhất hiện nay là thiếu dữ liệu phát thải và chi phí kiểm kê cao, đặc biệt với doanh nghiệp nhỏ và vừa, trong khi cả nước chỉ có vài đơn vị đạt chuẩn kiểm kê quốc tế. Điều đó khiến nhiều doanh nghiệp phải bán tín chỉ qua trung gian, đội chi phí và giảm động lực đầu tư.

Dù vậy, tiềm năng của thị trường chứng chỉ carbon Việt Nam rất lớn. Theo ông Võ Hoàng Hải - Phó Tổng Giám đốc Nam Á Bank, các lĩnh vực như năng lượng tái tạo, nông nghiệp giảm phát thải hay trồng rừng hoàn toàn có thể trở thành nguồn tạo tín chỉ carbon. Nếu các sàn giao dịch số gắn với sản phẩm xanh được hình thành, tín chỉ carbon sẽ trở thành kênh thu hút dòng vốn quốc tế, đồng thời tạo động lực mạnh mẽ cho doanh nghiệp chuyển đổi bền vững.

Hương Ly (Vietnam Business Forum)