Câu chuyện trầu cau

Trong vốn tục ngữ, ca dao Việt Nam, câu chuyện về lá trầu, quả cau đã có những lời ý nhị: “Yêu nhau cau sáu bổ ba, ghét nhau cau sáu bổ ra làm mười”; “Miếng trầu là đầu câu chuyện”; “Bỏ thuốc tậu trâu, bỏ trầu tậu ruộng”. Tục ăn trầu là nghi thức xã giao cúng lễ nghi ở Nam Á và Đông Nam Á. Trong vốn cổ vật Việt Nam, còn có một kho tàng những bảo vật liên quan đến tục ăn trầu.

Từ truyền thuyết xưa

Trong kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, Sự tích trầu cau là câu chuyện nhân cách hóa nguồn gốc của cây cau, cây trầu không và tảng đá vôi là những vị không thể thiếu trong miếng trầu.

Chuyện kể rằng vào đời vua Hùng Vương thứ tư có hai anh em Tân và Lang rất thương yêu nhau. Kể từ khi Tân cưới vợ thì không còn chăm sóc đến em như trước nữa. Lang lấy làm buồn rầu, bỏ nhà ra đi. Tới bên bờ suối phần vì mệt, phần vì buồn, Lang gục xuống chết, hóa thành tảng đá vôi. Tân không thấy em về, vì thương em nên quyết đi tìm. Đi đến bờ suối nhìn thấy em ssax biến thành tảng đá vôi; Tân buồn bã chết, biến thành cây cau đứng cạnh tảng đá vôi. Vợ Tân không thấy chồng cũng bỏ đi tìm. Nàng tìm đến bờ suối, ngồi dựa vào thân cau và tảng đá, đau khổ mà chết, biến thành dây trầu không. Dây trầu quấn quít vào thân cau, che chở cho rảng đá vôi như tình cảm sâu nặng của họ dành cho nhau khi còn sống. Người dân trong vùng cảm động vì câu chuyện của họ đã giữ gìn, chăm chút cho cây, cho đá. Một lần vua Hùng Vương đi tuần qua đó, được nghe dân làng kể về câu chuyện trầu cau và vôi, Nhà vua nhấm thứ lá trầu thấy vị thơm nồng. Trầu, cau và vôi khi quyện lại với nhau tạo ra sắc đỏ như máu. Từ đó, Vua Hùng dạy cho dân Việt hãy dùng ba thứ vôi, cau và trầu làm biểu tượng tình nghĩa thắm thiết anh em, vợ chồng. Kể từ đó cho đến ngày nay, trầu cau là thứ không thể thiếu việc giao hiếu, kết thân và cưới hỏi của người Việt từ chốn cung đình đến nơi dân dã; từ đo thị đến nông thôn, miền núi.

Đến những di sản ngày hôm nay

Ở Bảo tàng lịch sử quốc gia Việt Nam có một kho hiện vật phong phú liên quan đến tục ăn trầu của người Việt. Những tháng đầu năm 2013 bảo tàng đã trưng bày một sưu tập độc đáo với tên “Trầu cau kể chuyện”. Gần 100 hiện vật , tài liệu về tục ăn trầu của người Kinh, Tày, Chăm, Khmer, Xê Đăng, S’Tiêng được trưng bày. Một câu chuyện dài về tục ăn trầu của người Việt được tái hiện qua những bình vôi, ống vôi, ống nhổ, dao bổ cau đến têm trầu, cơi trầu, cối giã, xà tích...

Điệu múa dâng lễ: trầu, cau, trà, rượu và hoa quả, trong nghi thức cúng đức Thánh Từ Đạo Hạnh tại Hà Nội

Đi đầu trong các bảo tàng, Bảo tàng lịch sử quốc gia Việt Nam đã đem đến một cách tiếp cận mới với vốn di sản văn hóa của dân tộc trong triển lãm “Trầu cau kể chuyện”. Cùng với những cổ vật, hiện vật liên quan đến tục ăn trầu của người Việt trong suốt chiều dài lịch sử; một không gian văn hóa trầu cau được tái hiện. Hình ảnh các bà, các chị răng đen, môi đỏ thắm nhai trầu; những khay trầu têm cánh phượng với cách têm trầu cánh phượng, cách sử dụng cơi trầu, ống vôi; những mâm cau trầu trong lế cưới hỏi của người Việt… tất cả làm sống dậy một nét đẹp văn hóa; làm cho tục ăn trầu trở nên gần gũi với các thế hiện người Việt hiện đại.

Dấu tích xa xưa nhất về tục ăn trầu của người Việt, bằng vật chất là bộ dụng cụ trầu cau thời Lý, gồm các loại bình vôi, xà tích, chìa vôi, dao, khay, cơi, hộp và ống nhổ. Từ thời đó, người Việt đã làm nên những bình vôi bằng gốm hoa, trang trí hoa lá, trang trí quai hình cá, hình tôm; những hộp đựng thuốc, đựng trầu chạm rồng bằng bạc. Thời Trần là những bình vôi quai hình giảo long, hình trâu.

Người viết đã may mắn được theo suốt quá trình bảo quản, phục dựng một phần bộ đồ ăn trầu của Cung đình Nhà Nguyễn – điểm nhấn trong triển lãm “Trầu cau kể chuyện. Sự tinh tế trong kỹ thuật chế tác của các nghệ nhân cung đình đã làm nên những vật dụng vô giá đối với đời nay. Vẫn là khay đựng trầu cau nhưng khay của Hoàng Hậu được bắt góc bằng các lá vàng thúc nổi hình “Lưỡng long chầu Nguyệt; thành khay bằng ngà voi trổ thủng theo đồ án trí “lưỡng long chầu Nguyệtt”. Khay đựng trầu của công chúa, cung phi, được bắt góc bằng lá vàng thúc nổi hình hoa cúc dây, lót lá bạc bên trong thành khay bằng gỗ Mun; được gắn ngọc và các loại đá quí. Cũng quí giá như bộ khay, các ống nhổ cũng được chạm nổi hình rồng, các bộ cối giã trầu được làm từ bạc, đồng, ngà voi, ngọc... Các nghệ nhân dân gian, các nghệ sĩ tạo hình thời nay đã miệt mài phục dựng lại những hiện vật trong triển lãm bằng chất liệu gốc để có thể tái hiện trung thực sự tinh tế của người xưa trong việc gìn giữ nét đẹp của văn hóa trầu cau.

“Trầu cau kể chuyện” - Một phong tục văn hóa được nâng lên tầm nghệ thuật; đã đem lại sự kết nối của các thế hệ người Việt đương đại với một truyền thống văn hóa của dân tộc. Trong một xã hội mà tốc độ phát triển quá nhanh có thể khiến người ta lướt qua những thứ quí giá và quan trọng với đời sống tinh thần thì sự kết nối ấy vô cùng quí giá.

Thanh Yên