Tính hiệu quả của luật đầu tư công

Đầu tư công giữ vai trò quan trọng, mang tính quyết định đến sự phát triển đối với bất kỳ quốc gia nào trên thế giới. Một mặt đầu tư công góp phần hiện thực hóa các mục tiêu, nhiệm vụ kinh tế -xã hội trong các giai đoạn phát triển, mặt khác đầu tư công lại tác động trực tiếp đến việc quản lý tốt ngân sách nhà nước và các nguồn lực công khác. Vì vậy, việc xây dựng và ban hành một đạo luật riêng biệt trong lĩnh vực này là một chủ trương đúng đắn và nhằm kịp thời nâng cao hiệu quả của các hoạt động đầu tư công.

Hiệu quả đầu tư công chưa cao

Tính hiệu quả của đầu tư công là một thách thức không nhỏ mà Luật đầu tư công, được thảo luận và dự kiến sẽ được thông qua tại kỳ họp Quốc Hội thứ VII (tháng 5năm 2014) cần góp phần giải quyết. Kết quả tham vấn cộng đồng để góp ý cho dự thảo Luật NSNN sửa đổi tại các tỉnh Hòa Bình, Nam Định, Quảng Trị và Bà Rịa Vũng Tàu do một nhóm các tổ chức phát triển Việt Nam bao gồm Trung tâm Hành động Phát triển vì Cộng đồng (ACDC), Trung tâm Nâng cao Năng lực Cộng đồng (CECEM), Trung tâm Hỗ trợ Giáo dục và Nâng cao Năng lực cho Phụ nữ, Trung tâm Hỗ trợ Giáo dục và Nâng cao Năng lực cho Phụ nữ (CEPEW), Nhóm hợp tác Thúc đẩy Quản trị và Cải cách Hành chính công (GPAR),và Oxfam tại Việt Nam thực hiện với sự hỗ trợ của Ủy ban Tài chính Ngân sách của Quốc hội khóa 13, đưa ra nhiều minh chứng về những công trình đầu tư công không hiệu quả. Điều này thể hiện khi có nhiều ý kiến cho rằng một số chương trình, dự án đầu tư công chưa thực sự sát với nhu cầu của người dân ở cấp cơ sở, cá biệt có những dự án mà kết quả thực hiện không đưa được vào cuộc sống; tính ưu tiên trong các hoạt động đầu tư chưa phù hợp với nguyện vọng của người dân; hiệu quả giám sát đầu tư công của cộng đồng vẫn còn ít nhiều hình thức, đặc biệt là đối với các chương trình, dự án đầu tư công sử dụng100% vốn ngân sách nhà nước.

Thực tế cho thấy, có sự khác nhau trong việc công khai minh bạch thông tin giữa các chương trình dự án đầu tư công 100% vốn Ngân sách và những công trình “Nhà nước và nhân dân cùng làm”. Những công trình đầu tư 100% từ ngân sách nhà nước, đặc biệt là những công trình do “cấp trên” (huyện và tỉnh) làm chủ đầu tư thì hầu như người dân không có thông tin cả về kế hoạch cụ thể, thiết kế công trình, dự toán và quyết toán chi phí.Trong khi đó những công trình “Nhà nước và nhân dân cùng làm”, có đóng góp của người dân về sức lao động, tiền mặt hay hiến đất thì người dân có thông tin đầy đủ về kế hoạch cụ thể, thiết kế,dự toánvà quyết toán công trình.

Mặt khác, người dân thiếu các thông tin về người hay cơ quan chịu trách nhiệm giải trình về các công trình đầu tư công tại địa phương. Kết quả tham vấn cho thấy, không địa phương nào cung cấp cho người dân các thông tin về địa chỉ mà người dân có thể đến để tìm hiểu thêm thông tin, cũng như đưa ra các ý kiến phản hồi liên quan đến các công trình, dự án đầu tư công. Việc không có thông tin về người hay cơ quan có trách nhiệm giải trình dẫn đến việc không phát huy được hiệu quả giám sát của người dân với các công trình đầu tư công. Người dân không có được thông tin phản hồi kịp thời và hiệu quả khi một công trình nào đó đang thi công và có vấn đề về tính phù hợp, chất lượng và hiệu quả.

Công trình đầu tư công, đặc biệt các công trình sử dụng 100% ngân sách nhà nước chưa khuyến khích và có cơ chế phù hợp để có được sự tham gia một cách hiệu quả của người dân. Các cơ quan, tổ chức đại diện cho người dân (Ban Giám sát cộng đồng-BGSCĐ,Mặt trận tổ quốc-MTTQ, Hội đồng nhân dân-HĐND) chưa phát huy hiệu quả vai trò đại diện cho người dân trong các quyết định đầu tư công và giám sát thực hiện đầu tư công. Các công trình, chương trình không có sự tham gia của người dân dẫn đến không hiệu quả và lãng phí, không đáp ứng đúng nhu cầu và hoàn cảnh thực tế tại địa phương, thậm chí gây thiệt hại cho người dân.

Khuyến nghị

Theo báo cáo tổng hợp kết quả tham vấn cộng đồng, Dự thảo Luật đầu tư công cần được tiếp tục chỉnh lý và hoạt thiện để khắc phục những hạn chế trên, cần mở rộng phạm vi, nội dung và hình thức thực hiện công khai, minh bạch trong đầu tư công nhằm bảo đảm sự tham gia của người dân. Theo đó, chỉnh lý Khoản 5 Điều 12 (về nguyên tắc quản lý đầu tư công) theo hướng quy định chung bảo đảm công khai, minh bạch trong các hoạt động đầu tư công, bao gồm cả việc lập kế hoạch đầu tư công trung hạn và hằng năm; chỉnh lý Điều 14- mở rộng các nội dung công khai, quy định hình thức công khai và trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan, tổ chức đơn vị trong việc thực hiện công khai, minh bạch.  Cụ thể, thống nhất phạm vi công khai, minh bạch trong tất cả các hoạt động đầu tư công; tiếp cận xây dựng nội dung công khai, minh bạch theo quy trình hoạt động mà không phải là sản phẩm cuối cùng hoặc chính thức (nhằm phát huy sự tham gia của người dân); và quy định rõ hình thức công khai phù hợp với từng nội dung và đối tượng công khai cụ thể.

Bên cạnh đó, báo cáo còn khuyến nghị bổ sung nhiệm vụ “cung cấp thông tin, thực hiện công khai, minh bạch trong hoạt động đầu tư công theo quy định của Luật này và các quy định pháp luật khác có liên quan” của các cơ quan, tổ chức, đơn vị có liên quan đến các hoạt động đầu tư công trong Dự thảo; bổ sung hành vi vi phạm chế độ công khai, minh bạch theo quy định của pháp luật vào các hành vi bị cấm trong đầu tư công. Việc bổ sung nhằm mục đích tạo cơ sở pháp lý để xử lý các hành vi vi phạm trong thực hiện công khai, minh bạch, qua đó nâng cao hiệu lực thực thi của các quy phạm pháp.

Đặc biệt, theo báo cáo, dự thảo Luật cần quy định về trách nhiệm giải trình của cơ quan nhà nước, người có thẩm quyền trong cơ quan nhà nước và các cơ quan, tổ chức, đơn vị khác trong các hoạt động đầu tư công; quy định toàn diện và đầy đủ về trách nhiệm giải trình trong Dự thảo Luật, bao gồm cả giải trình theo chiều dọc và theo chiều ngang. (Giải trình theo chiều dọc tức là giải trình trước người dân, công chúng trong việc thực hiện quyền lực công. Giải trình theo chiều ngang là giải trình giữa cán bộ, công chức hoặc cơ quan nhà nước với nhau như trước cơ quan thanh tra, kiểm tra, kiểm toán hoặc cấp trên).

Ngoài ra, cần bảo đảm nguyên tắc người dân/cộng đồng giám sát cả việc xây dựng chủ trương, kế hoạch đầu tư công và thực hiện chương trình, dự án, chấp hành kế hoạch đầu tư. Đồng thời người dân/ cộng đồng dân cư ở cấp cơ sở có  quyền giám sát đối với tất cả các chương trình, dự án đầu tư công, nếu chương trình, dự án đó tác động trực tiếp hoặc có liên quan đến việc thực hiện quyền, nghĩa vụ của người dân. Mặt khác, quy định hình thức giám sát phù hợp với từng nhóm nội dung thực hiện giám sát và trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức có liên quan trong việc tiếp thu kết quả giám sát.

Anh Mai