Xây dựng thương hiệu gạo Việt: Xây nhà từ … “nóc”

Việc lựa chọn các giống lúa để xây dựng thương hiệu gạo quốc gia, áp đặt tiêu chuẩn của các loại gạo này cho sản phẩm gạo mang thương hiệu quốc gia, thậm chí còn áp đặt nhầm lẫn tiêu chuẩn của loại gạo này với tên gọi của loại gạo khác, khiến chính “cha đẻ” của giống lúa được vinh dự lựa chọn cũng phải lên tiếng phản đối...

Cửa ra đã hẹp lại

Cuối tháng 9 năm nay, Cục Quản lý thực phẩm và dược phẩm Mỹ (FDA) đã công bố số liệu thống kê: tính từ năm 2012 đến tháng 8/2016, có tổng số 16 doanh nghiệp xuất khẩu gạo Việt Nam bán sang thị trường này bị trả về với tổng số 412 container, tương ứng gần 10.000 tấn gạo bị trả về.

Ông Võ Thành Đô, Phó Cục trưởng Cục Chế biến thương mại nông lâm thủy sản và nghề muối thuộc Bộ NN&PTNT, cho biết nguyên nhân là do nhiều lô hàng gạo của Việt Nam có chứa dư lượng hoạt chất thuốc bảo vệ thực vật vượt mức giới hạn cho phép của nước Mỹ. Cũng vì lý do đó, đầu tháng 10, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam đã cảnh báo các doanh nghiệp trong nước nên hạn chế xuất khẩu gạo sang Mỹ để đề phòng nguy cơ Mỹ sẽ đóng cửa thị trường với gạo Việt Nam. Số liệu thống kê cho thấy năm 2013, Việt Nam xuất khẩu sang Mỹ hơn 58.000 tấn gạo; đến năm 2014, sản lượng vọt lên 70.000 tấn. Sang năm 2015, Do FDA kiểm soát chặt hơn nên các doanh nghiệp Việt Nam chỉ còn xuất khẩu được hơn 44.000 tấn.

Cũng mới đây, thị trường được đánh giá là dễ tính và tiêu thụ khoảng 50% lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam là Trung Quốc đã dựng thêm một số rào cản gây khó cho gạo Việt Nam vào thị trường này. Đó là qui định bổ sung thêm số đo bề ngang cho loại gạo kích thước hạt nhỏ (từ trước đến nay không phải xin cấp phép nhập khẩu như gạo Hàm Châu). Với qui định mới này thì hầu như tất cả gạo Việt Nam xuất khẩu sang Trung Quốc đều phải xin cấp “quota” nhập khẩu với chi phí khá cao, tương đương khoảng 30% giá gạo. Đồng thời, với tấm xuất khẩu vào thị trường này, phía Trung Quốc cũng bổ sung thêm qui định không có tối đa 40 hạt bông cỏ/kg. Đối với các qui định mới từ thị trường này thì tác động đến gạo xuất khẩu Việt Nam là rất rõ ràng khi doanh nhân Trung Quốc không muốn nâng giá mua lên mà giảm giá hoặc ngừng mua khiến cho gạo Việt Nam thời gian qua giảm giá mạnh, đối với tấm thì bị đội giá thành. Theo ước tính của Hiệp hội Lương thực Việt Nam (VFA), từ đầu năm 2016 đến nay thị trường Trung Quốc giảm nhập chính ngạch 13%, tiểu ngạch giảm đến 30% gạo Việt Nam.

Xây dựng thương hiệu gạo Việt hay gắn nhãn hiệu cho sản phẩm?

Cả nước hiện có 3,8 triệu ha đất lúa. Lúa trồng ở miền Trung trở ra phía Bắc chủ yếu tiêu thụ nội địa, đồng bằng sông Cửu Long phục vụ xuất khẩu. Theo Cục Trồng trọt (Bộ NN&PTNT), thu nhập của người nông dân trồng lúa sau khi trừ chi phí rất thấp, chỉ khoảng 20 triệu đồng/ha. Mỗi năm, Việt Nam sản xuất thừa khoảng 7-8 triệu tấn gạo, nhưng giá trị xuất khẩu chỉ khoảng 3 tỷ USD do gạo được bán với giá thấp. Vì vậy mục tiêu đảm bảo cho nông dân trồng lúa lãi khoảng 30% của Chính phủ chưa bao giờ đạt được.

Xây dựng thương hiệu gạo Việt là con đường đúng, phù hợp qui luật thị trường để nâng cao giá trị hạt gạo và sức canh tranh của sản phẩm nông sản chủ lực này. Kế hoạch đã được Bộ NN&PTNT triển khai từ tháng 05/2015. Tuy nhiên điều khiến nhiều chuyên gia băn khoăn trước tiên là sự lựa chọn các giống lúa để xây dựng thương hiệu: giống Jasmine, giống lúa thơm và giống nếp đặc sản. Theo GS. TS Võ Tòng Xuân đầu ra của gạo Jasmine đang ngày càng hẹp dần do tính thiếu ổn định của giống lúa, chất lượng gạo không đạt độ đồng đều cao. Thậm chí nhiều quốc gia đã xóa sổ nó. Lựa chọn một loại gạo không có nguồn gốc nội địa đã được thị trường thế giới ví như cơm nguội để xây dựng thương hiệu gạo quốc gia chính là một sai lầm. Trong khi đó, theo GS.TS. Bùi Chí Bửu, nguyên Viện trưởng Viện Khoa học nông nghiệp miền Nam: gạo Việt Nam có thừa yếu tố độc đáo để gây ấn tượng với người tiêu dùng. Tuy nhiên, nó chỉ được xuất hiện với một cái tên “gạo trắng hạt dài”, không rõ xuất xứ và được đóng “mác” của những doanh nghiệp lương thực trung gian thuộc các quốc gia khác.

Vẫn theo GS. TS Võ Tòng Xuân, “Thương hiệu phải được xây dựng trên một nền tảng sản phẩm chất lượng cao sẵn có. Từ sản phẩm chất lượng cao đó người ta mới xây dựng tiêu chuẩn, tiêu chí rõ ràng cho nó nhằm loại bỏ những sản phẩm kém chất lượng. Từ đó mới xây dựng thành thương hiệu quốc gia”.

Trong khi đó, Bộ NN&PTNT chủ động lựa chọn các giống lúa để xây dựng thương hiệu gạo quốc gia, áp đặt tiêu chuẩn của các loại gạo này cho sản phẩm gạo mang thương hiệu quốc gia, thậm chí còn áp đặt nhầm lẫn tiêu chuẩn của loại gạo này với tên gọi của loại gạo khác, khiến chính “cha đẻ” của giống lúa được vinh dự lựa chọn cũng phải lên tiếng phản đối… Điều đó cho thấy Bộ NN&PTNT đang “xây nhà từ nóc”. Cách làm đó “nếu miễn cưỡng cũng chỉ có thể gọi là gắn nhãn hiệu cho sản phẩm chứ khó có thể gọi là xây dựng thương hiệu cho gạo Việt Nam – một chuyên gia marketing nhận xét.

Xây dựng thương hiệu gạo đã khó, nhưng để giữ được thương hiệu đó, giữ được tầm ảnh hưởng của thương hiệu còn khó hơn nhiều. Xây dựng chương trình một cách chủ quan, duy ý chí mà bỏ qua những bước đi cần thiết; đó chính là cản trở lớn nhất của tiến trình xây dựng thương hiệu gạo Việt.

Nguyễn Thanh