Giữ gìn và phát huy sự sáng tạo với nghề dệt lụa truyền thống

Trồng dâu, nuôi tằm, dệt tơ lụa là một trong những nghề truyền thống lâu đời và phát triển bậc nhất của Việt Nam. Xã Phùng Xá được coi là cái nôi của nghề trồng dâu, nuôi tằm, dệt lụa với truyền thuyết về công chúa Thiều Hoa, người có công truyền dạy nghề trồng dâu, nuôi tằm cho nhân dân. Làng nổi tiếng với nghề trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ kéo sợi, những năm 1970 - 1980, được mệnh danh là "Thủ đô dâu tằm" của miền Bắc, với các mặt hàng tơ lụa được xuất khẩu sang các nước Đông Âu.

Làng nghề dệt Phùng Xá là 1 trong 3 điểm của tour du lịch “Khám phá con đường di sản Nam Thăng Long” cùng với làng nghề tăm hương Quảng Phú Cầu (huyện Ứng Hòa), đình Bình Đà (huyện Thanh Oai) vừa được Sở Du lịch Hà Nội công bố, đưa vào khai thác.

Gìn giữ nghề dệt lụa truyền thống

Nghề dệt lụa Phùng Xá phát triển nhất từ năm 1986-1990. Thời gian này, làng có hàng trăm hộ làm nghề dệt, sản phẩm đa dạng như lụa, satin, khăn bông... Sản phẩm không chỉ tiêu thụ ở địa phương mà còn được tiêu thụ ở nhiều tỉnh thành trong cả nước, đặc biệt là xuất khẩu sang Liên Xô cũ. Không chuyên dệt như làng dệt lụa Vạn Phúc (quận Hà Đông), người dân tại xã Phùng Xá thực hiện tất cả các công đoạn của nghề truyền thống: Từ trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ đến dệt, nhuộm vải...

Tơ tằm tiếp tục trải qua rất nhiều công đoạn, cần nhiều công sức, thời gian cũng như tâm huyết của người thợ như kéo sợi, xe tơ, guồng tơ. Tùy chất lượng tơ và cách xoắn sẽ có các loại tơ với chất lượng khác nhau... Tiếp đó là công đoạn dệt vải. Người thợ dệt pha trộn các loại sợi dọc và ngang để tạo ra nhiều loại vải với hoa văn và độ dày - mỏng khác nhau... Đây là những thước vải quý có đặc tính khi mặc thì cho cảm giác mát mẻ vào mùa hè, ấm vào mùa đông, lại vẫn đủ mềm mại, sang trọng... Sau khi dệt, lụa được nhuộm màu. Với bí quyết pha trộn màu tự nhiên, người Phùng Xá tạo ra những tấm lụa có màu sắc bắt mắt.

Kéo sợi tơ sen đòi hỏi sự tỉ mỉ khéo léo của người làm nghề

Với lòng yêu nghề, muốn giữ nghề cho con cháu, một số người dân xã Phùng Xá, trong đó có Nghệ nhân ưu tú Phan Thị Thuận, luôn cố gắng tìm tòi, nghiên cứu nhằm hồi sinh nghề trồng dâu nuôi tằm của quê hương. Bà Phan Thị Thuận cho biết: "Gắn bó với lá dâu, con tằm từ thuở nhỏ giúp tôi hiểu rất rõ vẻ đẹp của nghề, nên khi thấy các hộ gia đình lần lượt bỏ nghề khiến tôi rất buồn.

Sinh ra và lớn lên trong một gia đình có ba đời làm nghề dệt lụa, được truyền nghề từ lúc sáu tuổi, vì vậy, với bà Phan Thị Thuận (sinh năm 1954), cây dâu, nong tằm, nong kén gắn bó với bà như máu thịt. Chứng kiến nghề truyền thống lụi tàn, bà không cam lòng. Bà quyết tâm giữ lại nong tằm nhà mình và bỏ nhiều công sức đi vận động, tổ chức các hộ nuôi tằm để gìn giữ nghề.Từ tấm chăn bông tơ tằm tự dệt, tiếng lành đồn xa, khách hàng biết đến các sản phẩm của Phùng Xá ngày một nhiều hơn. Nhờ vậy, nhiều thợ ươm tơ, dệt vải trong xã có thêm động lực bám trụ với nghề truyền thống.

Chủ tịch UBND xã Phùng Xá Vũ Văn Chùy cho biết, chính quyền địa phương luôn tạo điều kiện thuận lợi để các hộ sản xuất, doanh nghiệp tại làng nghề vay vốn, đầu tư máy móc hiện đại cho sản xuất. Làng nghề chính là một trong những điểm sáng trong "bức tranh" kinh tế của xã. Cũng nhờ thu nhập khá từ ngành nghề, người dân có điều kiện xây dựng nhà cửa khang trang và tích cực đóng góp xây dựng các công trình phúc lợi công cộng, chung sức làm đẹp quê hương.

Trưởng Phòng Kinh tế huyện Mỹ Đức Trương Anh Tuấn khẳng định, nhờ có sự nỗ lực vực dậy nghề truyền thống, các hộ dân ở xã Phùng Xá bước đầu đã thực sự thành công với những sản phẩm lụa tơ tằm chất lượng cao. Nhờ đó, vừa làm giàu cho cá nhân, vừa góp phần giữ nét đẹp đặc trưng của vùng quê ven dòng sông Đáy, thúc đẩy phát triền kinh tế - xã hội cho địa phương, nâng cao đời sống của nhân dân.

Lụa tơ sen – tuyệt phẩm từ quốc hoa

Cây sen không chỉ là một sản phẩm trang trí mà còn mang giá trị về ẩm thực, thời trang, sức khỏe... Đây cũng là lý do các sản phẩm từ sen luôn mang lại giá trị kinh tế cao. Những sản phẩm lụa tơ sen do nghệ nhân Phan Thị Thuận sản xuất là sản phẩm cao cấp, được Văn phòng Chính phủ sử dụng làm quà tặng cho các nguyên thủ quốc gia. Theo chia sẻ của Nghệ nhân Phan Thị Thuận, để dệt chiếc khăn dài 1,7m, rộng 0,25m phải cần tới 4.800 cuống sen. Một người thợ chăm chỉ, thạo việc một ngày cũng chỉ làm được 200 - 250 cuống sen. Tính ra để hoàn thiện một chiếc khăn phải mất khoảng 1 tháng. Sợi tơ sen mảnh, dễ đứt nên phải rất khéo léo, tỉ mẩn mới có thể rút được sợi tơ. Đặc biệt, tất cả các cuống sen đều phải xử lý trong vòng 24 tiếng đồng hồ nếu không cuống sẽ bị khô, tơ bị rút lại và sợi sẽ hỏng hoàn toàn.

Thu hoạch cuống sensản xuất lụa tơ sen

Cuối năm 2017, sản phẩm lụa tơ sen của Việt Nam chính thức được ra đời. Nghệ nhân Ưu tú Phan Thị Thuận đã trở thành người Việt đầu tiên thành công dệt vải từ tơ sen. Tên của bà được ghi trong sáng chế lụa tơ sen của Việt Nam.Từng sợi tơ sen đều mỏng mảnh và rất dễ đứt đoạn, đòi hỏi người thợ một sự chuyên tâm cao độ. Quá trình tạo tơ sen hoàn toàn thủ công, được thao tác một cách cầu kỳ và tỉ mẩn, nên những sản phẩm lụa tơ sen thường có giá thành rất cao, thường gấp từ 7-10 lần so với sản phẩm tương tự làm từ lụa tơ tằm. Hiện nay, sản phẩm này chủ yếu được làm theo đơn đặt hàng, hoặc phục vụ các khách hàng cao cấp, khách nước ngoài do được làm hoàn toàn thủ công nên giá bán cao.

Công lao động kỹ thuật xe tơ, dệt sản phẩm chiếm tỷ trọng lớn và thu nhập của một lao động dao động từ 12-15 triệu đồng/tháng. Đây là nghề mới, tạo ra sản phẩm tơ sen có giá trị kinh tế cao, thân thiện môi trường đồng thời tạo sự phát triển bền vững góp phần bảo tồn và phát triển cây sen Việt Nam", nghệ nhân Phan Thị Thuận chia sẻ.

Sợi tơ sen có màu trắng ngà

Xã Phùng Xá, huyện Mỹ Đức, Hà Nội nổi danh với nghề trồng dâu, nuôi tằm, xe tơ, dệt vải. Sản phẩm lụa tinh xảo, độc đáo được dệt từ những sợi tơ trong cuống của mỗi bông hoa sen, không chỉ là một sản phẩm thương mại đắt giá, mà còn giúp thu hút rất đông khách du lịch tới đây, mang lại hiệu quả kinh tế cao. Trước sự cạnh tranh khốc liệt của thị trường, người dân Phùng Xá muốn giữ nghề, phải nâng cao chất lượng sản phẩm, tạo ra sản phẩm mới, độc đáo để nghề dệt trụ vững, có sức cạnh tranh cao trên thị trường. Vì vậy sản phẩm sản xuất từ sợi tơ xen cần được phát triển mở rộng, khi trên địa bàn huyện Mỹ Đức có khoảng 300 ha đất trũng trồng sen, đây là nguồn nguyên liệu dồi dào cho việc sản xuất sợi tơ sen. Ông Vũ Văn Chùy nói

Đến nay, Việt Nam đã trở thành một trong số ít quốc gia trên thế giới có dệt vải từ tơ sen gồm: Myanmar, Nhật Bản, Italia, Pháp, Campuchia, Việt Nam. Đây là một thành công có ý nghĩa to lớn về chủ trương "Ngoại giao nghị viện góp phần tích cực thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội, hội nhập quốc tế” của mỗi nước, từ đó xây dựng mô hình du lịch làng nghề, xóa đói giảm nghèo, phát triển bền vững ở Việt Nam và các nước trong khu vực

Sản phẩm lụa tơ sen có chất lượng cao, được thị trường đón nhận, nhưng để phát triển hơn vẫn phải đối mặt với khó khăn như mùa sen bắt đầu từ cuối tháng 5 tới đầu tháng 9 hàng năm nên chỉ lấy được tơ theo thời vụ, các công đoạn sản xuất vẫn chủ yếu làm thủ công nên để dệt được lụa sen mất nhiều thời gian. Vì vậy các cơ quan chức năng cần định hướng cụ thể hơn cho việc phát triển tơ sen, hỗ trợ quảng bá sản phẩm, xây dựng thương hiệu tơ sen của huyện Mỹ Đức để nghề dệt lụa sen phát triển.

Các sản phẩm được làm từ lụa tơ sen

Theo Chi cục phát triển nông thôn Hà Nội: trong định hướng phát triển bền vững làng nghề gắn với hoạt động du lịch, UBND TP Hà Nội đã ban hành Kế hoạch về phát triển Trung tâm Thiết kế sáng tạo, giới thiệu, quảng bá sản phẩm OCOP, làng nghề gắn với du lịch tại các quận, huyện năm 2024.

Năm 2023, các sản phẩm: khăn lụa tơ sen, tranh lụa thêu tơ sen,... được thành phố đánh giá, phân hạng trong chương trình OCOP. Trong đó, sản phẩm “Chăn bông tơ tằm tự dệt” phân hạng sản phẩm OCOP 5 sao. Miệt mài mang những sản phẩm chất lượng đến với những hội chợ OCOP, nghệ nhân Phan Thị Thuận khẳng định thương hiệu trong nhận thức của người tiêu dùng.

Bên cạnh đó, để phát triển bền vững du lịch kết hợp với trải nghiệm văn hóa làng nghề truyền thống cần chú trọng vào vấn đề môi trường. Những cuống sen sau khi được kéo tơ sẽ được tái sử dụng làm phân bón vi sinh. Giữ gìn môi trường xung quanh những cánh đồng sen sẽ khiến cho sen phát triển tốt, sinh tơ nhiều. Chính những người khách sử dụng sản phẩm tơ sen của xưởng đã góp phần bảo vệ môi trường, đẩy mạnh lối sống xanh.

Bảo Ngọc (Vietnam Business Forum)

Trang thông tin có sự phối hợp của Chi cục Phát triển nông thôn Hà Nội