EVFTA sau 5 năm: Cú hích 300 tỷ USD và thách thức doanh nghiệp “chơi đúng luật”

Sau 5 năm thực thi, Hiệp định thương mại tự do Việt Nam - EU (EVFTA) đã trở thành động lực quan trọng giúp Việt Nam mở rộng thị trường và khẳng định vị thế trung tâm sản xuất - thương mại hàng đầu khu vực. Tuy nhiên, bên cạnh cơ hội tăng trưởng kim ngạch xuất khẩu, doanh nghiệp Việt đang đối mặt với thử thách phải “chơi đúng luật” để tận dụng tối đa ưu đãi và đáp ứng các tiêu chuẩn nghiêm ngặt của EU.

Những kết quả ấn tượng

Ngay từ khi có hiệu lực, EVFTA đã tạo ra một cú hích mạnh mẽ cho quan hệ thương mại song phương, tổng kim ngạch thương mại hai chiều giữa Việt Nam và EU trong 5 năm đã chạm mốc 300 tỷ USD, một con số ấn tượng tương đương 40% tổng giao dịch tích lũy trong hơn ba thập kỷ trước đó. Cùng với đó, xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường EU tăng vọt 60%, đưa Việt Nam trở thành đối tác thương mại hàng hóa lớn nhất của EU tại ASEAN và đứng thứ 16 trên toàn cầu. Mức xuất siêu sang EU cũng đạt kỷ lục 35,2 tỷ USD vào năm 2024, cao nhất trong các hiệp định thương mại tự do mà Việt Nam tham gia.

Lợi ích này được cảm nhận rõ rệt ở các ngành hàng xuất khẩu chủ lực với việc xóa bỏ khoảng 99% dòng thuế đã mang lại lợi thế cạnh tranh trực tiếp. Ngành dệt may chứng kiến thuế suất áo sơ mi sang Đức giảm từ 12% xuống 0%, ngành cà phê rang xay được hưởng thuế 0% từ mức 7-11% trước đây. Đặc biệt, ngành gỗ có tới 90% sản phẩm được xóa thuế ngay từ sớm, tạo đà cho Việt Nam chiếm hơn 10% thị phần nội thất gỗ tại châu Âu.

Một trong những thước đo quan trọng nhất cho sự thành công này chính là khả năng tận dụng ưu đãi ngày càng cao của doanh nghiệp, thể hiện qua tỷ lệ sử dụng Giấy chứng nhận xuất xứ (C/O). Theo bà Trịnh Thị Thu Hiền - Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công Thương), tỷ lệ hàng hóa được cấp C/O mẫu EUR.1 đã tăng từ 14,8% năm 2020 lên 35,1% năm 2025, với kim ngạch tương ứng tăng từ 2,66 tỷ USD lên 18,13 tỷ USD.

Nhiều ngành hàng đã đạt tỷ lệ tận dụng thuế suất ưu đãi cao, như chè (99,2%), thủy sản (84,4%), và giày dép (gần 100%),... Các đối tác châu Âu cũng dần củng cố niềm tin và mở rộng hợp tác, khảo sát của EuroCham quý II/2025 cho thấy tỷ lệ doanh nghiệp coi cắt giảm thuế quan là lợi thế then chốt đã tăng từ 29% lên 61%.

Thách thức và giải pháp trong chặng đường mới của EVFTA

Thách thức lớn hiện nay là quy tắc xuất xứ, khi tỷ lệ tận dụng ưu đãi FTA còn thấp do nhiều sản phẩm phụ thuộc nguyên liệu nhập khẩu, khó đáp ứng tiêu chuẩn nội khối. Đồng thời, doanh nghiệp còn phải vượt qua “rào cản mềm” ngày càng siết chặt: các tiêu chuẩn kỹ thuật và môi trường theo “Thỏa thuận Xanh” của EU.

Bà Phan Thị Thanh Xuân, Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký Hiệp hội Da giày - Túi xách Việt Nam (Lefaso), cho biết EU sẽ sớm áp dụng thêm nhiều quy định mới, như Luật thẩm định chuỗi cung ứng và yêu cầu báo cáo phát triển bền vững. Đây là các tiêu chuẩn bắt buộc, đặt ra thách thức lớn cho hàng xuất khẩu Việt Nam, đặc biệt trong ngành da giày. Các quy định này yêu cầu minh bạch chuỗi cung ứng, thiết kế sản phẩm bền vững và trách nhiệm xã hội, buộc doanh nghiệp phải đổi mới công nghệ và phát triển sản xuất xanh để giữ vững vị thế trên thị trường EU.

Bà Xuân cũng cảnh báo, lợi thế “đi trước” của Việt Nam đang dần thu hẹp khi EU liên tục mở rộng mạng lưới FTA với nhiều đối tác khác. Điều đó đòi hỏi doanh nghiệp phải nhanh chóng thích ứng, tận dụng hiệu quả lợi thế ký kết sớm, giữ vị thế cạnh tranh.

Để vượt qua các rào cản này, Việt Nam cần một chiến lược toàn diện tập trung vào nâng cao năng lực nội tại và tái cấu trúc chuỗi cung ứng. Giải pháp căn cơ nhất là chủ động nguồn cung trong nước, giảm phụ thuộc nhập khẩu, qua đó đáp ứng quy tắc xuất xứ. Doanh nghiệp cần tái đầu tư lợi nhuận vào phát triển nguyên liệu, thiết kế, nghiên cứu - phát triển (R&D) và quản trị chất lượng, giúp hàng Việt từng bước tiến vào phân khúc trung - cao cấp và củng cố uy tín thương hiệu.

Đáng chú ý, nhiều doanh nghiệp đã bắt đầu thay đổi tư duy, coi các tiêu chuẩn bền vững không phải là rào cản, mà là cơ hội để nâng cấp năng lực và tạo lợi thế mới. Ông Ngô Minh Phương, Giám đốc điều hành Công ty TNHH Việt Trường chia sẻ: “Chúng tôi đang phát triển chiến lược xanh hướng đến đạt chứng chỉ Carbon để đón đầu xu hướng tiêu dùng bền vững.”

Ở góc độ chính sách, bà Trịnh Thị Thu Hiền cho biết cơ quan quản lý đang triển khai các giải pháp đồng bộ từ hoàn thiện hành lang pháp lý minh bạch, tổ chức tập huấn “cầm tay chỉ việc” cho doanh nghiệp, đến số hóa thủ tục hành chính, đặc biệt là quy trình cấp Giấy chứng nhận xuất xứ (C/O). Việc ứng dụng hệ thống khai báo điện tử một cửa giúp rút ngắn thời gian xử lý, tăng tính minh bạch và giảm chi phí đáng kể.

Cùng quan điểm, ông Đỗ Ngọc Hưng - Tham tán thương mại Việt Nam tại Hoa Kỳ, nhận định việc chuyển hướng từ cạnh tranh bằng giá sang cạnh tranh bằng chất lượng và thương hiệu là con đường tất yếu. Ông khuyến nghị doanh nghiệp cần tận dụng tối đa thị trường EU để giảm thiểu tác động từ biến động thương mại toàn cầu, đặc biệt trong bối cảnh chính sách thuế đối ứng với Hoa Kỳ có nhiều biến động.

Rõ ràng, 5 năm đầu của EVFTA là thời kỳ vàng của cắt giảm thuế quan, nhưng chặng đường sắp tới mới là bài kiểm tra thực sự về sức bền thể chế và năng lực tuân thủ. Việc tăng thị phần hàng Việt tại châu Âu phụ thuộc vào khả năng cải cách, thích ứng của các doanh nghiệp xuất khẩu.

Hương Ly (Vietnam Business Forum)