Độc đáo nghề khảm trai Chuôn Ngọ

Sau gần 1000 năm kể từ buổi khai nghề, nghề khảm trai Chuôn Ngọ vẫn tiếp tục phát triển và thị trường ngày càng rộng mở. Vào dịp Đại lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng Long – Hà Nội, Chuôn Ngọ trở thành một điểm du lịch làng nghề được ghi vào các tour du lịch nội địa và lữ hành. Vẫn như cả nghìn năm trước. Những bức tranh khảm, những bình phong, hoành phi câu đối, bàn ghế, sập, kỷ, án thờ cho đến những sản phẩm xinh xắn như hộp đựng trang sức, lược, cơi trầu của làng nghề tiếp tục làm nao lòng du khách.

Truyền thuyết về ông tổ nghề

Truyền thuyết và thần phả đình làng Chuôn Ngọ kể rằng: Cách đây gần 1000 năm vào thời kỳ Nhà Lý, về phía Nam Kinh thành Thăng Long ở phường Ngọ, Chuyên Mỹ, huyện Quảng Uyên có đôi vợ chồng ông Trương Công Huy và bà Trần Thị Mai ngày đêm cầu nguyện mong có một người con trai. Một đêm bà nằm mơ thấy hào quang sáng rực, một con rồng trắng bay vào nhà hóa thành bông sen hương thơm ngát, bà hái lấy bông sen nâng niu như báu vật. Ít lâu sau bà mang thai và sinh hạ được một cậu con trai đặt tên là Thành. Lúc còn nhỏ, Trương Công Thành rất chăm chỉ học và nổi tiếng thông minh, năm 17 tuổi thi đỗ Thái học sinh và làm đến chức Tướng công Phù Quảng Bá được Lý Đạo Thành gả con gái là Lý Tố Hương cho. Khi quân Tống sang xâm lược, ông được triều đình cử giữ chức Tây đạo Tướng quân Tham tán phó Nguyên Soái cùng Đông đạo Tướng quân Chính Nguyên soái Lý Thường Kiệt mang quân Bắc phạt. Hai ông dẫn 2 đạo quân tiến thẳng sang Quảng Tây đánh phủ đầu quân Tống, đập tan âm mưu của kẻ thù từ trong trứng nước.

Nạn phương Bắc vừa dẹp xong, hai nước Chiêm Thành và Chân Lạp lại mang quân quấy nhiễu biên thùy, Trương Công Thành được cử đi bình Chiêm. Vua Nhà Lý nghĩ đến công phạt Tống bình Chiêm bảo vệ đất nước, bảo vệ triều đình đã mở tiệc mừng chiến thắng và phong chức tước cho những người có công. Riêng Trương Công Thành không nhận chức tước mà xin nhà vua được "xiêm bào đổi lấy cà sa chi dã", Vua nhà Lý chiều theo nguyện vọng của ông và phong cho ông 4 chữ "Huyền Chân Bồ Tát" thông báo khắp thiên hạ, tăng ni các chùa chiền đều phải đón tiếp. Trong một lần ngao du sơn thủy, khi đến các bãi sông ông thấy vỏ trai vỏ ốc bị mưa gió xô đầy, mòn lớp vỏ bên ngoài lộ ra nhiều màu sắc óng ánh rất đẹp. Ông chọn một số mảnh về mài, gọt theo ý muốn rồi xếp đi xếp lại vào các nét chữ ở Hoành phi câu đối và xếp thành hình hoa lá được. Khi về thăm quê, ông cho mọi người xem và dạy nghề cho dân làng. Nghề khảm trai Chuôn Ngọ có từ đó.

Tinh hoa nghề

Sở hữu bộ đồ cẩn ốc độc nhất vô nhị gồm một sập, một bộ trường kỷ, bức bình phong có nguồn gốc từ cung đình Huế, do nghệ nhân khảm trai Chuôn Ngọ làm; bà Nguyễn Thị Sương trân trọng dành riêng một ngôi nhà rộng trên 70m² để trưng bày, gìn giữ những báu vật vô giá này. Trong căn phòng đóng cửa, không bật đèn dù là ngày hay đêm; ánh sáng huyền ảo, lung linh đủ bảy sắc cầu vồng phát ra từ hàng vạn chi tiết cẩn ốc. Trong giới chơi đồ cổ ở Hải Phòng, danh tiếng của bà Sương gắn liền với những báu vật có một không hai này. Danh tiếng đó còn được giới chơi đồ cổ ở Hồng Kông, Đài Loan biết đến bởi người chủ của nó đã nhiều lần từ chối những nhà sưu tập cổ vật ngoại quốc cho dù họ đặt giá cao đến mức nào để mua những báu vật của bà.

Năm 2008, một chuyên gia bảo tàng người Pháp gửi qua bạn bè ở Việt Nam ảnh chụp một khay trà cổ khảm trai mang phong cách đời Nguyễn. Mẫu trong bức ảnh là hiện vật thuộc tài sản của một bảo tàng ở nước Pháp. Mong ước thiết tha của người bạn này là có được một bản sao hiện vật đó. Sau nhiều tháng nghiên cứu và thực nghiệm, cuối cùng người bạn Pháp đã có được một khay trà như ý do các nghệ nhân làng khảm trai Chuôn Ngọ chế tác.

Năm 2009, nhà thư pháp Đặng Bàn - Hội viên Câu lạc bộ UNESCO thư pháp Việt Nam rủ chúng tôi làm một chuyến ngao du về Chuôn Ngọ. Chuyến đi đó là khởi nguồn của công trình được ghi danh kỷ lục Việt Nam tại Lễ hội Hoa trong dịp kỷ niệm 1000 năm Thăng Long Hà Nội: bức thư pháp “Thiên đô chiếu” khảm trai lớn nhất Việt Nam. Tinh hoa của nghệ thuật thư pháp kết hợp với tay nghề khảm trai, ốc đỉnh cao đã tạo nên tác phẩm tinh tuý này.

Nghệ nhân Trần Bá Năm - người đã tự tay khảm từng nét chữ của bức Thiên đô chiếu nói rằng anh đã chuẩn bị cho công trình này từ hơn 1 năm trước. Mỗi lần làng Chuôn Ngọ nhập nguyên liệu trai ốc về, tự tay anh lựa chọn từng vỏ ốc; đích thân quán xuyến công đoạn gia công làm mềm, cán phẳng và cuối cùng chọn lấy phần nguyên liệu loại 1 - phần gần miệng ốc; tích trữ dành cho ngày cẩn vào bức Thiên đô chiếu.

Từ cổ xưa, nguyên liệu của nghề khảm trai Việt Nam vẫn chủ yếu lấy từ tự nhiên ở các vùng trong cả nước: trai Nông Cống (Thanh Hoá), ốc xà cừ ở vùng biển Quy Nhơn, Quảng Nam Đà Nẵng, Nha Trang, Phan Thiết… Ngày nay, nhiều nguyên liệu quí hiếm như vỏ trai Cu Khổng, ốc đỏ phải được nhập khẩu từ Hồng Kông, Singapore. Một con ốc đỏ nhập khẩu nặng hơn 1kg được xẻ ra, làm mềm, cán mỏng chỉ lựa được hai thanh nguyên liệu loại một - mỗi thanh dài trên 20cm, rộng khoảng 2cm. Nguyên liệu loại một hiện có giá trên 50 triệu đồng/lạng. Bức Thư pháp Thiên đô chiếu 281 chữ của nghệ nhân Trần Bá Năm được cẩn hoàn toàn bằng nguyên liệu loại này.

Trong cuốn sách Kỹ thuật của người An Nam in năm 1909, tác giả Oger nhận xét: “Thợ khảm là nhà nghệ thuật chân chính, nhẫn nại và khéo tay vô cùng. Họ biết phối hợp các màu sắc của vỏ trai để có sự hoà sắc đẹp mắt, làm cho bức khảm trở nên rực rỡ. Chính vì thế mà nghệ thuật khảm Việt Nam nổi trội lên gần như độc quyền ở Viễn Đông. Những sản phẩm của người thợ khảm Việt Nam tốt hơn nhiều nếu so với sản phẩm của người thợ khảm Quảng Đông”.

Nghề khảm trai không đơn giản chỉ là nghề thủ công tinh, khéo. Những sản phẩm tinh tuý của nghề cũng đồng thời là những tác phẩm nghệ thuật có chất lượng. Người nghệ nhân của nghề này phải thành thục đủ 7 công đoạn của nghề: từ vẽ mẫu lên cốt gỗ đến can mẫu lên mảnh trai, ốc; cưa, cắt trai, ốc theo nét vẽ; đục gỗ và cẩn nguyên liệu đã cưa thành bức khảm; đánh bóng sản phẩm; tỉa nét, và bước cuối cùng là phủ lên bề mặt tác phẩm một lớp sơn màu cánh dán mỏng hoặc đánh véc ni để họa tiết nổi lên, long lanh, sống động. Dưới bàn tay của những người thợ tài hoa; các mẫu vẽ theo đề tài quen thuộc như tứ quí, hay phỏng theo tích truyện Tam Quốc với nhân vật chính Lưu Bị – Quan Vân Trường – Trương Phi hoặc phong cảnh cây đa, bến nước con đò… vẫn mang dấu ấn cá nhân riêng biệt.

Làng nghề vẫn ngày ngày kí cách tiếng dùi gỗ gõ vào cán đục để làm nên những đường lượn hoa văn. Không khí trong làng thoang thoảng mùi đặc trưng của xà cừ khi được cắt, tỉa. Những vỏ ốc, vỏ trai sáng rực lên bảy sắc cầu vồng tương phản với màu nền sơn then làm cho phong cảnh và câu chuyện về làng nghề càng thêm lung linh, huyền thoại.

Nguyễn Thanh