Quạt Chàng Sơn: Di sản văn hóa đất Việt chuyển mình và hội nhập

Nhắc đến các làng nghề Hà Nội, không thể không nói đến huyện Thạch Thất. Đây được coi là nơi sở hữu nhiều làng nghề nhất của Hà Nội hiện nay với đa dạng phong phú các làng nghề như: làng chuồn chuồn tre Thạch Xá, làng chè lam Thạch Xá, làng quạt Chàng Sơn,... Trong đó, quạt Chàng Sơn đã nổi tiếng với du khách trong và ngoài nước, thậm chí còn được xuất khẩu ra nhiều nước trên thế giới.

Bảo tồn và phát triển truyền thống tinh hoa làng nghề

Làng quạt Chàng Sơn nằm cách trung tâm thành phố khoảng 30km, thuộc tỉnh Hà Tây cũ, nay thuộc xã Chàng Sơn, huyện Thạch Thất, Hà Nội. Nghề làm quạt làng Chàng Sơn đã có từ hàng trăm năm nay và trải qua không ít thăng trầm.

Quạt Chàng Sơn đa dạng, phong phú về kích cỡ, mẫu mã, chủng loại: từ các loại quạt bình dân như quạt the, quạt tranh trang trí, quạt dùng làm thiệp cưới, quạt lụa, cho đến quạt cao cấp làm quà lưu niệm. Nhưng dù là loại nào thì cũng toát lên vẻ đẹp mềm mại, quyến rũ từ những hoạ tiết, hình ảnh trang trí bắt mắt. Mỗi chiếc quạt không chỉ mang trên mình giá trị nghệ thuật mà còn mang ý nghĩa lịch sử, văn hoá với những hình ảnh khắc họa các danh lam thắng cảnh, những câu chuyện cổ tích, bài thơ,...

Quy trình sản xuất quạt cũng rất cầu kỳ, phải thông qua nhiều công đoạn tỉ mỉ. Đầu tiên, các nghệ nhân Chàng Sơn phải bỏ công chọn ra từng ống tre đạt chuẩn, sau đó chặt ra ngâm trong nước từ 4-5 tháng. Tiếp theo, các khúc tre được chẻ nhỏ, vót thành nan trơn hoặc chạm khắc cầu kỳ. Các nghệ nhân sẽ suốt đinh những thanh tre thành hình vòng cung, bao bọc các nan tre bằng giấy dó hoặc vải, kết dính bằng hồ chắc chắn. Cuối cùng là công đoạn phơi quạt thật khô, đợi thành phẩm.  

Để có được một chiếc quạt ưng ý, nghệ nhân phải bỏ rất nhiều công sức chọn lựa từng ống tre làm nan, từng sợi mây để làm viền và từng thếp giấy để làm cánh.Nguyên liệu cơ bản một chiếc quạt giấy hay quạt the đều gồm tre, giấy, vải và hồ nếp. Tre phải dẻo, già, có độ tuổi từ 3 năm trở lên, không mối mọt thì nan quạt mới bền, đẹp. Tre cắt thành ống, cạo tinh xanh, lấy dao tách cật ra, gắn sơn ta vào giữa hai thanh tre.Sau đó, các thanh tre được bó chặt lại vài tháng, đến khi khô sơn mới vót thành nan quạt. Sợi mây phải óng, mượt, dài để khi đan không phải nối nhiều đoạn lại với nhau. Ngày trước, Chàng Sơn chủ yếu dùng giấy dó của Bắc Ninh và nhựa quả cậy để làm quạt.

Ngày nay, cả hai nguyên liệu này đều hiếm, nhất là nhựa quả cậy, thêm nữa, nhu cầu về quạt giấy dó không lớn vì giá thành cao, do đó, loại quạt này đã dần mất đi. Chỉ khi có khách hàng đặt riêng thì một số nghệ nhân có tiếng trong làng mới làm và theo họ giấy dó hiện tại cũng chỉ là loại tái sinh, không giữ được vẻ mịn màng của giấy dó nguyên chất như trước.

Thay vào đó, sản phẩm của Chàng Sơn hiện nay được sản xuất từ loại giấy Bãi Bằng để mộc hay nhuộm màu, tạo vẻ sặc sỡ, tươi vui cho những chiếc quạt xoè của lễ hội. Khi vào giấy cho nan quạt phải khéo léo, tỉ mỉ sao cho giấy không bị nhàu, nếp gấp phẳng, đều, tiện cho công việc vẽ tranh.Khi vẽ nghệ nhân phải căn chuẩn nếp gấp giữa các nan quạt và tính toán kỹ lưỡng sao cho khi hoàn thành, gấp quạt lại không ảnh hưởng đến tranh, các nếp gấp nằm vào đúng khoảng trống, không được cắt người hay cắt vật.

Nghệ nhân lành nghề ở đây tiết lộ nếu trường hợp bắt buộc phải cắt, thì cái tài của người vẽ chính là tạo mối liên kết sao cho người xem không biết vật đó bị cắt nếu không tận tay sờ vào quạt. Khi các công đoạn làm quạt hoàn thiện, người họa sỹ sẽ phủ lên đó một lớp sơn bóng để giữ cho quạt sáng đẹp, bền lâu.Bởi vậy những chiếc quạt nhìn tưởng chừng đơn giản nhưng lại chứa đựng nhiều ý nghĩa sâu sắc và công sức cũng như tài hoa của các nghệ nhân yêu nghề. Dù là quạt giấy, quạt tranh hay quạt the dưới bàn tay của những nghệ nhân làng quạt Chàng Sơn đều biến thành những tác phẩm nghệ thuật chứa đựng những thông điệp sâu sắc về văn hoá, lịch sử, con người Việt Nam.

Chuyển mình hội nhập gắn với du lịch cộng đồng 

Để bảo tồn và phát huy vai trò của các làng nghề, Huyện Thạch Thất đã triển khai một số mô hình về làng nghề truyền thống gắn với phát triển sản phẩm OCOP, dịch vụ du lịch cộng đồng, du lịch sinh thái và điểm du lịch, gia tăng giá trị sản phẩm đối với các sản phẩm chủ lực của địa phương gắn với Chương trình OCOP Thành phố. Được sự hỗ trợ từ các cấp chính quyền và nỗ lực của người dân làng nghề, Quạt Chàng Sơn từng đứng trước nhiều khó khăn, làng nghề có nguy cơ mai một, nhưng giờ đây, nhiều khách du lịch trong nước và quốc tế tìm về Chàng Sơn để tham gia các hoạt động trải nghiệm, mua sắm.

Hướng dẫn khách du lịch làm quạt

Từ lâu, gia đình nghệ nhân Dương Văn Ðoàn đã là điểm đến của nhiều công ty du lịch, những đơn vị có nhu cầu đặt hàng làm quà tặng cho khách quốc tế. Nhiều khách hàng quốc tế cũng trực tiếp đặt các loại quạt của gia đình ông. Nhờ thế, những nét đẹp văn hóa Việt được bay xa cùng những chiếc quạt Chàng Sơn. Có những chiếc quạt khách đặt riêng, làm đồ trưng bày có giá trị lên tới vài chục triệu đồng. Khó tính nhất là những vị khách Nhật Bản, ngoài yêu cầu thẩm mỹ, người Nhật Bản còn giám sát kỹ càng từng công đoạn sản xuất. Song, bù lại, họ thường đặt hàng với số lượng tương đối lớn. Có năm, gia đình nghệ nhân Dương Văn Ðoàn xuất khẩu đến mấy nghìn chiếc quạt sang thị trường Nhật Bản.

Nghệ nhân Dương Văn Đoàn đang sáng tạo quạt tranh

Nếu như trước đây, một ngày của Nghệ nhân Nguyễn Thị Tuấn thường bắt đầu bằng việc sắp xếp nguyên vật liệu, bố trí công việc cho sản xuất, thì bây giờ, công việc của bà là dọn dẹp nhà cửa, chuẩn bị đồ nghề để khách du lịch trải nghiệm làm quạt giấy. Ngôi nhà của bà trở thành điểm đến của nhiều khách du lịch trong và ngoài nước.

Nhiều trường học cũng chọn xưởng sản xuất của bà Tuấn làm địa điểm cho học sinh tìm hiểu về văn hóa, nghề thủ công truyền thống. Nhiều hôm bà Tuấn còn tham dự với tư cách khách mời trong các lễ hội, hội thảo, các workshop… về nghề thủ công. Những hoạt động của bà không chỉ đem lại lợi ích cho xưởng sản xuất, mà còn làm vang danh nghề làm quạt Chàng Sơn, giúp cho nghề thủ công truyền thống có cơ hội hồi sinh, phát triển.

Nghệ nhân Nguyễn Thị Tuấn làng quạt Chàng Sơn, Thạch Thất

Bà cùng các nghệ nhân tìm tòi, phối hợp với các bên cho ra đời hàng trăm mẫu quạt khác nhau, từ những chiếc quạt trang trí bằng những hình ảnh làng quê Việt Nam, những di sản nổi tiếng Việt Nam cho đến những chiếc quạt viết thư pháp chữ Việt, chữ Hán - Nôm, tranh dân gian… Sản phẩm quạt Chàng Sơn gọn nhẹ, đẹp, cho nên khách du lịch rất thích thú khi được xem và trực tiếp trải nghiệm các công đoạn làm quạt, sau đó được cầm sản phẩm đem về.

Nghề làm quạt giấy có những lúc đã mất chỗ đứng do nhu cầu của xã hội, nhưng nỗ lực của các nghệ nhân làng nghề Chàng Sơn đã giúp làng nghề quạt Chàng Sơn hồi sinh. Làng quạt Chàng Sơn hiện giờ đã được nhiều công ty lữ hành đưa vào khai thác du lịch. Nhờ biết linh hoạt thay đổi phương thức sản xuất, tạo ra nhiều sản phẩm mang tính nghệ thuật cao, bên cạnh đó, với xu hướng du lịch làng nghề ngày một phát triển, Chàng Sơn đã tìm được chỗ đứng trên thị trường và giữ được danh tiếng lâu đời của mình.

Việc phát triển du lịch gắn với xây dựng nông thôn mới, trên nền tảng làng nghề truyền thống và các sản phẩm OCOP tại huyện Thạch Thất, góp phần tạo việc làm, chuyển đổi cơ cấu ngành nghề, nâng cao đời sống cho người dân tại địa phương, đồng thời phát huy giá trị di sản, văn hóa lịch sử, sản phẩm làng nghề, sản phẩm nông nghiệp tại địa phương.

Nguồn: Vietnam Business Forum

Trang thông tin có sự phối hợp của Văn phòng Điều phối Chương trình xây dựng nông thôn mới thành phố Hà Nội