Bảo tồn và phát triển làng nghề chuồn chuồn tre

Nằm trong vùng đất cổ Thạch Thất, theo mạch văn hóa xứ Đoài, làng Thạch Xá từ xưa đã nổi tiếng với nghề làm chuồn chuồn tre. Dưới đôi tay khéo léo của những nghệ nhân dân gian, những chú chuồn chuồn tre được thổi hồn để trở thành món quà văn hóa đậm chất cổ truyền, nhưng vô cùng tinh tế sáng tạo được nhiều du khách cả trong và ngoài nước biết tới.

Theo các nghệ nhân làng nghề Thạch Xá, nghề làm chuồn chuồn tre được truyền thừa từ thế hệ này sang thế hệ khác. Sản phẩm của họ không chỉ đơn giản là các món đồ thủ công, mà còn là những tác phẩm nghệ thuật thể hiện sự khéo léo và sáng tạo.

Món quà tuổi thơ

Chuồn chuồn tre là sản phẩm độc đáo, là món đồ chơi tuổi thơ rất đỗi thân thuộc đối với nhiều người. Nhờ vào đôi bàn tay khéo léo của các nghệ nhân Thạch Xá với sự tham gia của nhiều thế hệ từ già đến trẻ đã tạo nên những chú chuồn chuồn vô cùng tinh xảo, là món quà gắn liền với tuổi thơ bao người. Để làm được một con chuồn chuồn tre, người làm phải mất rất nhiều thời gian, công sức từ lên rừng đốn tre trúc, rồi đến chẻ thanh, vót nhẵn, khoan lỗ, tra cánh, sơn, vẽ họa tiết, phơi khô… Tre phải được chẻ theo kích thước quy định sẵn thành các bộ phận. Trong đó đầu - thân - đuôi được làm từ một đoạn tre, riêng phần thân phải là từ mấu tre.Sau khi đã hoàn thiện các bộ phận, người thợ sẽ khoan hai lỗ nhỏ bên thân. Vuốt đuôi, hơ mỏ để tạo hình cong ở phần đầu con chuồn chuồn. Phần cánh phải vót mỏng, mài đầu và lắp ghép thành chuồn chuồn mộc. Không những thế, người làm phải đam mê, đo đạc cẩn thận, tính toán kĩ lưỡng mới cho ra được một sản phẩm đẹp và có thể đứng bằng. Một ngày trung bình mỗi người làm được 200 con chuồn chuồn.

Là người đầu tiên mang nghề thủ công làm chuồn chuồn tre về Thạch Xá, ông Đỗ Văn Liên (sinh năm 1965) chia sẻ: Đây không phải nghề truyền thống của làng, nghề làm chuồn chuồn tre ở Thạch Xá chỉ là nghề thủ công. Vào năm 2000, lúc ấy tôi và gia đình vẫn đang ở gần chùa Tây Phương thì thấy một vị khách đến thăm chùa có mang theo 1 con chuồn chuồn được làm bằng tre. Hình dáng chú chuồn chuồn tre khi ấy nhìn không được bắt mắt như bây giờ, nhưng điều thu hút tôi chính là sự thăng bằng từ mỏ của con chuồn chuồn, nó giữ được thăng bằng như được người ta gắn nam châm. Rồi sau đó, tôi đã quyết tâm tìm tòi và mò mẫm tự làm cho bằng được con chuồn chuồn tre. Sau nhiều lần thất bại, cuối cùng tôi cũng tìm ra được nguyên lý giữ thăng bằng cho những con chuồn chuồn tre. Ban đầu, tôi cũng chỉ là sản xuất nhỏ lẻ và bán cho những khách hành hương khi họ muốn mua một món quà từ chùa Tây Phương. Nhưng dần dần, ngày càng có nhiều người biết nguồn sản xuất chuồn chuồn tre ở Thạch Xá và tìm về đặt hàng.

Một khâu cũng quan trọng không kém đó là tạo hồn cho sản phẩm. Sau khi hoàn thành sản phẩm ở dạng thô, những người thợ mới chính thức tạo "phần hồn" cho chúng. Để tạo được ấn tượng, những con chuồn chuồn được sơn và trang trí lên rất nhiều hoa văn, họa tiết khác nhau, công đoạn này, người thợ cần khéo léo để sơn, nếu không sẽ bị loang màu, chất liệu sơn ta sẽ giúp cho sản phẩm vừa bền, vừa đẹp. Điểm dặc biệt khiến chuồn chuồn tre làng Thách Xá luôn có sự thu hút, hấp dẫn riêng biệt là do các hoa văn, họa tiết được trang trí trên thân và cánh hoàn toàn đều do người thợ làng sáng tạo ra được lấy cảm hứng từ chính cuộc sống thôn quê. Ngoài chuồn chuồn tre, những người thợ còn sáng tạo ra các loài bướm, công, chim, rùa… cũng được làm từ tre. Ông Đỗ Văn Liên nói.

Nghệ nhân Nguyễn Văn Tái với gần 20 năm gắn bó với nghề này cho biết: Khó nhất là khâu chắp cánh vào thân làm sao để con chuồn chuồn đậu lên cây vững vàng, cân đối. Muốn vậy, hai cánh chuồn chuồn phải được căn đối xứng thật chính xác để chuồn chuồn tự thăng bằng khi đậu trên đế hay trên ngón tay, sợi chỉ. Anh Tái nói.

Trải qua rất nhiều công đoạn, tỉ mỉ cẩn thận những chú chuồn chuồn tre với bao nhiêu tâm huyết của người nghệ nhân làng Thạch Xá, trở thành món quà tuổi thơ, món quà kỉ niệm của trẻ con trong làng và người du lịch khi tham quan làng Thạch Xá.

Bảo tồn và vươn xa

Hiện tại, làng Thạch Xá chỉ còn khoảng 4-5 hộ còn gắn bó với nghề làm chuồn chuồn tre. Theo các nghệ nhân ở đây, nghề này mang lại thu nhập không cao. Những năm gần đây, một số gia đình làm chuồn chuồn tre ở Thạch Xá đã phối hợp với nhiều tổ chức, trung tâm văn hóa, du lịch thực hiện các dự án nghiên cứu, bảo tồn đồ chơi Việt cũng như tìm hướng đi cho chuồn chuồn tre ở thị trường nước ngoài.

Để lưu giữ nghề thủ công này, trong những năm gần đây, các gia đình ở Thạch Xá đã kết hợp với một số tổ chức xã hội, như Trung tâm Nghiên cứu và Bảo trợ trẻ em Cenforchil (thuộc Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam), tổ chức MyHanoi (Việt Nam) thực hiện dự án nghiên cứu và bảo tồn đồ chơi Việt. Hay hiện nay, như gia đình ông Đỗ Văn Liên còn kết nối với các trường học, công ty du lịch tổ chức các buổi trải nghiệm cho học sinh, khách du lịch làm chuồn chuồn tre và được mọi người rất yêu thích. Nhờ thế, ngoài việc phục vụ cho du khách tại các điểm du lịch trong nước, chuồn chuồn Thạch Xá còn chinh phục được những bạn hàng khó tính ở Anh, Pháp, Nhật, Mỹ...  Đây có thể xem là hướng đi mới, mở ra nhiều cơ hội cho các nghệ nhân trong bối cảnh nghề thủ công này đang dần mai một.

Hiện nay, gia đình ông Đỗ Văn Liên đã kết nối với các trường học, công ty du lịch tổ chức các buổi workshop trải nghiệm làm chuồn chuồn tre. Với việc du lịch nông nghiệp nông thôn phát triển mạnh mẽ nên đã tạo điều kiện cho những cánh chuồn chuồn tre có thể thỏa sức khoe sắc với khách thập phương ở các điểm du lịch. Mỗi chú chuồn chuồn tre được cất cánh bay xa không chỉ minh chứng cho quá trình sáng tạo của những người thợ thủ công Việt, mà còn hàm chứa nhiều giá trị văn hóa sâu sắc với hy vọng góp phần tô đậm bản sắc văn hóa dân tộc, "Tôi mong muốn trong thời gian tới, sản phẩm thủ công Việt Nam nói chung, chuồn chuồn tre Thạch Xá nói riêng sẽ được lan tỏa rộng rãi hơn đến với người dân Việt Nam và bạn bè quốc tế" – ông Đỗ Văn Liên nói.

Bảo Đan (Vietnam Business Forum)

Trang thông tin có sự phối hợp của Chi cục Phát triển nông thôn Hà Nội