Xây dựng hệ sinh thái sản phẩm OCOP quốc gia từ tơ tằm, tơ sen

Là người đầu tiên dệt thành công lụa từ tơ sen và tiên phong “huấn luyện” tằm tự dệt chăn tơ tại Việt Nam, Nghệ nhân Ưu tú Phan Thị Thuận (sinh năm 1954, tại thôn Hạ, xã Phùng Xá, huyện Mỹ Đức, Hà Nội) không chỉ khơi dậy nghề dệt lụa truyền thống mà còn đưa sản phẩm lụa Việt vươn xa trên bản đồ quốc tế.

Những năm 70 của thế kỷ trước, Phùng Xá được mệnh danh là “thủ phủ dâu tằm” của miền Bắc, với những vườn dâu trải dài qua nhiều làng xã ven sông Đáy. Nhưng thời hoàng kim không kéo dài mãi khi tơ tằm không tìm được đầu ra, nhà máy ươm tơ thôi thu mua kén, hợp tác xã chặt bỏ bạt ngàn dâu xanh.

Đứng trước tình cảnh nghề truyền thống bị xóa bỏ, thương con tằm không “nơi nương tựa”, Nghệ nhân ưu tú Phan Thị Thuận ở đội 13, thôn Phùng Xá, xã Hồng Sơn, TP Hà Nội (trước sáp nhập là thôn Hạ, xã Phùng Xá, huyện Mỹ Đức) vẫn kiên trì gây dựng lại từng nong kén, đau đáu tìm hướng đi mới nhằm cải tiến quy trình sản xuất và nâng cao chất lượng sản phẩm. Năm 2010, sau thời gian dài trăn trở, bà nảy ra ý tưởng biến con tằm thành “thợ dệt” tự động, thay thế cho các công đoạn thủ công hay máy móc công nghiệp. “Thông thường, tằm làm tổ rồi cuộn thành kén. Nhưng nếu không có chỗ bám, theo phản xạ, chúng sẽ nhả tơ vào không gian”, bà Thuận chia sẻ.

Tận dụng đặc điểm này, bà thử nghiệm đặt tằm trên mặt phẳng để chúng tự nhả tơ đan xen thành lớp. Kết quả, sau 4-5 ngày, những tấm kén phẳng hoàn chỉnh được hình thành, khi luộc qua vài giờ, chúng trở thành những tấm tơ mịn và có độ bền cao hơn nhiều lần so với kỹ thuật của con người. Năm 2012, bà Thuận chính thức ra mắt sản phẩm và phương pháp lần đầu tiên có trong lịch sử nghề dệt: Chăn tơ do tằm tự dệt. Sáng kiến này đã mang lại cho bà giải Nhất cuộc thi Sáng tạo kỹ thuật nhà nông toàn quốc năm 2015 do Hội Nông dân Việt Nam tổ chức. Đặc biệt, năm 2022, sản phẩm “Chăn bông tơ tằm tự dệt” được chứng nhận là sản phẩm 5 sao cấp Quốc gia. Các sản phẩm khác như gối, khăn, áo, khẩu trang,... cũng được người tiêu dùng đón nhận nồng nhiệt và có mặt ở những thị trường khó tính như Nhật, Đức, Saudi Arabia, Anh...

“Khi ấy tôi thiếu thợ giỏi quá, mà nghề của mình thì không thể làm bằng máy công nghiệp. Thấy con tằm cũng có thể tự đan kén, tôi quyết định “huấn luyện” tằm thành thợ dệt. Mình rút ngắn được rất nhiều công đoạn. Người nông dân chỉ phải nuôi con tằm thôi. Đây cũng là cơ duyên giúp tôi nghĩ ra công nghệ “con tằm tự dệt”, bà Thuận bật mí. Công nghệ “con tằm tự dệt” khi đưa vào quy trình sản xuất không chỉ giúp giảm sức lao động mà còn nâng cao chất lượng sản phẩm. Tơ tằm tự dệt có độ bền chắc tự nhiên mà không bị xê lệch, co ngót hay vón cục, rất được khách hàng ưa chuộng. Từ đây, bà thành lập công ty TNHH Dâu tằm tơ Mỹ Đức để phát triển công nghệ này.

Là thế hệ thứ 3 trong gia đình có truyền thống theo nghề nuôi tằm, dệt lụa, từ khi bạn đồng trang lứa đang bập bẹ chữ cái vỡ lòng, Nghệ nhân ưu tú Phan Thị Thuận đã được cha mẹ truyền nghề, học các công đoạn của nghề dệt lụa. Những năm tháng lớn lên bên kén tằm và khung cửi không chỉ hun đắp lên trong bà tình yêu với nghề mà còn cả sự kiên trì, mẫn cán và khát vọng mang lụa Phùng Xá vươn xa. Nhìn lại những thăng trầm trong hành trình “hồi sinh” lụa Phùng Xá, Nghệ nhân ưu tú Phan Thị Thuận bồi hồi: “Trong những năm giữ nghề và phát triển nghề dệt tơ tằm truyền thống, tôi cũng gặp phải không ít khó khăn. Lúc đang làm thì thiếu cây dâu, phải đi tìm, đi làm vùng nguyên liệu mới. Tìm được vùng nguyên liệu rồi thì lại thiếu hợp đồng, tìm được hợp đồng thì lại thiếu thợ giỏi...”

Hiện nay, Công ty TNHH Dâu tằm tơ Mỹ Đức, do Nghệ nhân Ưu tú Phan Thị Thuận làm Giám đốc, đang sở hữu 10ha sen chất lượng cao, áp dụng quy trình kỹ thuật sạch đạt tiêu chuẩn. Công ty tạo việc làm ổn định cho 20 lao động, với mức lương 25.000 đồng/giờ.

Sở hữu kỹ thuật độc đáo, song nữ nghệ nhân 70 tuổi không bao giờ giấu nghề. “Tôi sẵn sàng dạy cho công nhân trong công ty và bất cứ ai muốn học nghề dệt lụa từ tơ sen. Tôi mong được hợp tác với các hộ trồng sen theo hướng đào tạo trực tiếp cho người trồng sen cách rút tơ sen để bán nguyên liệu cho tôi dệt lụa hoặc có thể tự dệt tại nhà”, bà Thuận trải lòng. “Có những thời điểm, xưởng của tôi có hàng trăm người, người nhiều tuổi cũng có mà người trẻ tuổi cũng có. Có những bạn là sinh viên trường mỹ thuật đến học nghề, cũng có những bạn vẫn là học sinh. Các bạn trẻ đến đây, đã tôn trọng và yêu thích nghề này, tôi sẵn lòng truyền dạy những gì tôi có, trả thêm tiền công đầy đủ. Nhiều bạn thích quá, năm sau vẫn quay trở lại, còn chia sẻ cho tôi nhiều ý tưởng thiết kế, cách làm sáng tạo để phát triển thương hiệu”, bà Thuận tự hào.

Làm việc với nhiều người trẻ, sáng tạo đã tiếp thêm cảm hứng để bà Thuận không ngừng cải tiến sản phẩm, từ chất liệu, công nghệ cho đến bao bì, nhãn mác. Sản phẩm không chỉ đẹp, mà còn thân thiện môi trường, an toàn theo tiêu chuẩn VietGAP, phù hợp với xu hướng tiêu dùng xanh. Hơn 10 năm hoạt động, công ty TNHH Dâu tằm tơ Mỹ Đức do bà làm giám đốc đã có hệ sinh thái sản phẩm từ tơ tằm, tơ sen: tơ, lụa, bông tẩy trang, khăn tay, khăn choàng, khăn quàng cổ, chăn, vỏ gối… Các sản phẩm có mức giá đa dạng, tùy theo độ kỳ công, từ hàng chục nghìn đến hàng chục triệu đồng.

Trong đó, sản phẩm “chăn tơ tằm tự dệt” đã được chứng nhận OCOP 5 sao từ tháng 6 năm 2023 và đang tiếp tục làm hồ sơ duy trì. Nhiều sản phẩm khác như gối tơ sen, khăn lụa tơ sen, tranh lụa tơ sen, khăn lụa tơ tằm, áo bông tơ tằm… đã đạt chứng nhận OCOP 4 sao và được đánh giá có tiềm năng OCOP 5 sao.

“Trong thời gian tới, tôi sẽ tiếp tục xây dựng bao bì độc quyền cho sản phẩm lụa từ tơ sen. Tuy nhiên, để tiếp tục phát triển nghề này, chúng tôi vẫn rất mong có thêm sự hỗ trợ, đồng hành của Nhà nước, chính quyền địa phương về vốn, mặt bằng, công nghệ, vùng nguyên liệu. Đặc biệt, về công nghệ, chúng tôi đã có công nghệ “con tằm tự dệt”, rất mong sẽ có đơn vị, tổ chức hỗ trợ hệ thống tự động đặt tằm để nâng cao hiệu suất dệt, giảm sức lao động. Tôi mong muốn, trong tương lai, Việt Nam sẽ mở rộng nghề dệt tơ sen như các quốc gia khác. Lụa tơ sen không chỉ mở ra cơ hội mới cho ngành lụa truyền thống mà còn quảng bá hình ảnh đất nước với những giá trị văn hóa truyền thống nghìn năm”, Nghệ nhân Ưu tú Phan Thị Thuận cho biết.

Đỗ Ngọc (Vietnam Business Forum)