Làng nghề khảm trai Chuyên Mỹ: Thích ứng để hội nhập

Làng nghề khảm trai Chuyên Mỹ, (Hà Nội) đang được kỳ vọng trở thành điểm sáng của Thủ đô trong hành trình vươn ra thế giới, khi được đề xuất tham gia Mạng lưới Thành phố Thủ công Sáng tạo do Hội đồng Thủ công Thế giới điều phối. Đây không chỉ là cơ hội khẳng định giá trị truyền thống, mà còn là phép thử với chiến lược phát triển bền vững làng nghề trong thời đại số.

Khảm trai, sơn mài là nghề truyền thống có lịch sử lâu đời tại xã Chuyên Mỹ, với hàng trăm hộ dân theo nghề, hàng chục nghệ nhân được công nhận cấp thành phố và cấp quốc gia. Việc đề xuất tham gia vào Mạng lưới các thành phố thủ công sáng tạo trên toàn thế giới không chỉ là cơ hội vinh danh di sản văn hóa nghề thủ công truyền thống của địa phương, mà còn tạo điều kiện để thúc đẩy phát triển kinh tế, du lịch và quảng bá sản phẩm làng nghề ra quốc tế.

Làng nghề 1.000 năm tuổi

Nghệ nhân Nguyễn Đắc Luyện chia sẻ: theo tư liệu cổ còn lưu giữ, nghề khảm xà cừ của Chuyên Mỹ có từ thế kỷ XI. Nghề khảm trai trở thành niềm tự hào của người dân nơi đây - một nghề không chỉ tôn vinh bàn tay tài hoa, mà còn kết tinh trí tuệ, lòng kiên nhẫn và tâm hồn Việt. Suốt chiều dài lịch sử, biết bao thế hệ người Chuyên Mỹ đã miệt mài cưa, mài, ghép từng mảnh trai, ốc để tạo nên những sản phẩm mang giá trị nghệ thuật cao, từ hoành phi, câu đối, sập gụ, tủ chè… đến những vật phẩm trang trí, bức tranh khảm mang hồn dân tộc. Nổi bật là cụ Nguyễn Văn Phú (người làng Chuôn Ngọ) từng được triều đình Huế triệu về kinh, phong chức Cửu phẩm và ban tặng danh hiệu “Hàn lâm đại chiếu”.

Từ thập niên 1970, các nghệ nhân như: Nguyễn Văn Tố, Trần Bá Chuyền, Trần Bá Dinh tiếp nối truyền thống sáng tạo ra nhiều tác phẩm khảm nổi tiếng. Trong số đó, nhóm nghệ nhân do ông Nguyễn Văn Tố đứng đầu từng chế tác hơn 100 huy hiệu Bác Hồ phục vụ một sự kiện chính trị trọng đại của Trung ương. Không chỉ vậy, các nghệ nhân nơi đây còn khắc họa chân dung của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đại tướng Võ Nguyên Giáp, lãnh tụ Cu Ba Fidel Castro cùng nhiều danh nhân thế giới bằng chính chất liệu trai, ốc lấp lánh.

Nhiều người nghĩ rằng khảm trai thật dễ, chỉ đục, đẽo, mài, lắp ráp theo khuôn mẫu thôi, nhưng không phải, đó là một nghệ thuật, là sự kỳ công, tỷ mỉ, đòi hỏi sự khéo léo, công phu của người thợ. Một trong những công đoạn quan trọng nhất của nghề khảm trai là cẩn xà cừ, gồm ba khâu: Dũa, đục, tỉa. 3 khâu này phối hợp nhịp nhàng, ăn ý, khâu nào kém cũng làm bức tranh không hoàn chỉnh. Trong cẩn xà cừ, việc cưa, đục các mảnh trai rất cầu kỳ. Người thợ phải mài thủ công, ngâm rượu, hơ lửa, chẻ dóc miệng, chọn thợ đục, chọn lựa các miếng trai đầy đủ cho mặt tranh… Những tranh gỗ sau khi đã “cẩn” được tỉa gọn, đánh bóng (mài khảm) rồi vẽ nét. Nhờ đường nét tinh xảo, sống động, có hồn mà sản phẩm khảm trai Chuyên Mỹ nổi tiếng từ hàng ngàn năm qua. Hàng nghìn năm ấy, theo hình thức cha truyền, con nối, hàng ngàn, hàng vạn người thợ Chuyên Mỹ đã làm ra không biết bao nhiêu sản phẩm khảm trai, ốc. Ngày nay, nối tiếp truyền thống cha ông, ở Chuyên Mỹ có hàng chục nghệ nhân vẫn ngày đêm cần mẫn làm nghề.

Trước đây, người thợ Chuyên Mỹ chủ yếu làm hoành phi, câu đối trong nhà thờ, đình đền, trang trí họa tiết, tranh ảnh trên sập gụ, tủ chè hay chế tác ra những bức tranh treo tường phỏng theo các tích truyện. Ngày nay, người thợ Chuyên Mỹ còn làm ra những bức tranh khảm cỡ lớn hay những bức chân dung danh nhân, tướng lĩnh hay linh vật, cỏ cây, hoa lá, phong cảnh…Nhờ vậy, sản phẩm của làng nghề Chuyên Mỹ phát triển ngày càng đa dạng và phong phú về mẫu mã, đáp ứng được nhu cầu trong nước và vươn xa ra thị trường quốc tế  từ  Âu sang Á.

Sáng tạo để hội nhập

Theo bà Nguyễn Thị Thủy Hương, Phó Chủ tịch Ủy ban Nhân dân xã Chuyên Mỹ, làng nghề khảm trai, sơn mài đã hoàn thiện 9 tiêu chí để tham gia Mạng lưới các Thành phố thủ công sáng tạo thế giới, do Hội đồng Thủ công thế giới công nhận.

“Chúng tôi đã đạt đủ 8 tiêu chí, hiện đang tập trung hoàn thiện tiêu chí thứ 9 - sáng tạo ra các mẫu sản phẩm, mẫu mã mới. Đây là tiêu chí quan trọng để Chuyên Mỹ được công nhận là thành viên chính thức. Hiện, hồ sơ đã được trình Hội đồng thủ công thế giới, dự kiến giữa tháng 11/2025, Hội đồng sẽ chấm điểm để công nhận làng nghề tham gia Mạng lưới các Thành phố thủ công sáng tạo thế giới,” bà Nguyễn Thị Thủy Hương cho biết.

Để đáp ứng yêu cầu đó, các nghệ nhân và thợ khảm Chuyên Mỹ đang cùng nhau sáng tạo những sản phẩm mới nhỏ gọn, độc đáo để làm quà tặng, quà lưu niệm cho du du khách.

Hơn 100 mẫu sản phẩm mới đã được hoàn thiện, từ những chiếc hộp bút khảm trai, bút bi, bình lọ, khay, khung ảnh đến tranh mini khảm trai vừa giữ được nét truyền thống, vừa phù hợp với thị trường hiện đại.

Ông Nguyễn Đình Hoa, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội cho biết, việc Chuyên Mỹ trở thành ứng viên tham gia Mạng lưới các Thành phố Thủ công sáng tạo thế giới không chỉ là niềm vinh dự của địa phương mà còn là chiến lược dài hạn của Hà Nội trong việc bảo tồn, phát huy giá trị các làng nghề truyền thống.

Chuyên Mỹ hội tụ đầy đủ yếu tố gồm lịch sử, con người, kỹ thuật, sáng tạo và tinh thần hội nhập. Đây sẽ là mảnh đất tiềm năng phát triển làng nghề gắn với du lịch trải nghiệm và văn hóa bản địa. Tuy nhiên, địa phương cần chú trọng việc hoàn thiện hệ sinh thái nghề truyền thống, hỗ trợ nghệ nhân trẻ, cải thiện điều kiện sản xuất và đẩy mạnh việc quảng bá thương hiệu làng nghề Chuyên Mỹ ra thế giới. Câu chuyện của Chuyên Mỹ không chỉ là của một làng nghề mà đó là minh chứng cho sức sống của văn hóa Việt - nơi truyền thống và hiện đại hòa quyện, nơi bàn tay người thợ giữ hồn dân tộc đang hướng ra thế giới.

Từ ánh sáng lấp lánh của những mảnh trai, ốc đã thắp lên niềm tin tinh hoa ngàn năm của làng nghề khảm trai, sơn mài Chuyên Mỹ đang được làm mới mỗi ngày bằng khát vọng hội nhập và sáng tạo không ngừng của những người con tài hoa nơi đây.

Bảo Đan (Vietnam Business Forum)